خاطرات سردار مریم بختیاری

شهریور ۰۸, ۱۳۹۵ سرزمین ما تاریخ و فرهنگ, موضوعات سایت ۸

---

خاطرات سردار مریم بختیاری از نگاهی دیگر

    مقدمه: بی بی مریم بختیاری(۱۲۵۱-۱۳۱۶) از زنان مبارز ایران به شمار می آید که در دوره مشروطیت و جنگ جهانی اول مبارزات فراوانی را علیه استبداد و بیگانگان داشت و با شجاعت به همراه سواران بختیاری با قوای روس و انگلیس جنگید (۱۲۹۷) و منزل وی در سرزمین بختیاری پناهگاه مبارزان، آزادیخواهان و اندیشمندان می شود. گروهی از چهره های سیاسی و فرهنگی همچون علی اکبر دهخدا، ملک شعرا بهار، وحید دستگردی و… به خانه سردار مریم پناه بردند. دکتر محمد مصدق  هم یکی  دیگر از آزادی خواهان نامی بود که پس از گریز از دست عوامل استبداد، مدتی به بختیاری رفت. دکتر مصدق هنگامی که درسوم اسفند ماه سال ۱۲۹۹خورشیدی زیر فشار انگلیسی ها توسط سید ضیاء از حکومت فارس عزل شد، از اصفهان به بختیاری رفت و میهمان سردار مریم شد. از این روی دکتر مصدق تا پایان عمر همواره از سردار مریم و قوم بختیاری به نیکی یاد می کرد.

 بسیاری از آلمانی های آواره و شکست خورده نیز برای نجات خود به خانه بی بی مریم پناه می برند آوازه شجاعت و مبارزات وی تا آن سوی مرزها می رود و ویلهلم دوم امپرطور معروف آلمان بالاترین نشان امپراتوری آلمان یعنی «صلیب آهنین» را همراه با یک حکم و تصویر میناکاری و الماس نشان برای سردار مریم می فرستد. سردار مریم تنها زنی در جهان است که چنین نشانی را  دریافت می کند.

بی بی مریم کودکی ۸ ساله بود که پدرش به دستور ناصرالدین شاه و توسط ظل السلطان حاکم مستبد اصفهان کشته شد و دوتن از برادرانش از جمله علیقلی خان سردار اسعد زندانی شدند،. بر اثر این واقعه سختی ها و آوارگی های فراوانی کشیدند.   اما این سختی ها موجب یاس و ناامیدی وی نشد بلکه چنانکه خود می گوید با توکل بر خداوند و با کوشش خستگی ناپذیر و پایداری کم نظیر به عنوان یکی از مبارزترین سرداران آزادی خواه ایرانی  به شمار آید.  سردار مریم بختیاری از معدود زنان مبارز و در عین حال روشنفکر ایران و از نخستین زنانی است که خاطرات زندگانی خود را نوشته و در آن به شرح زندگی دردآور و پر رنج خود پرداخته و از رنج و عقب ماندگی زنان و مسائل سیاسی اجتماعی ایران در آن روزگار انتقاد کرده است.

 کتاب خاطرات سردار مریم بختیاری

   کتاب خاطرات سردار مریم سالها پس از مرگ وی منتشر گردید و شامل  حوادث دوران کودکی و جوانی وی تا پایان مشروطیت است و ظاهرا قسمت دوم خاطرات از بین رفته یا هنوز در جایی در خانه بستگان پنهان باشد. «خاطرات بی بی مریم» به قلم ساده و روان از سال ۱۳۳۶ هجری قمری برابر با ۱۲۹۶ هجری شمسی به بعد ثبت شده است و به نظر می رسد هیچگاه فرصت نیافت آن را ویرایش نماید یا کسی ویراستاری کند.  در ابتدای مجموعه خاطرات خود می نویسد:

   …«به امید خداوند امیدوارم که فرصت بدهد بنده که یک زن ایرانی و از ایل بختیاری می باشم روزنامه خاطرات خود را ساده و مختصر بنویسم. توفیق از خداوند عالم و همراهی از روح شاهنشاه عالم امام اول، حضرت علی (ع) می طلبم. به تاریخ هشتم ماه شعبان المبارک سنه ۱۳۳۶ …» ص۲۳٫

    سپس به شرح حوادثی می پردازد که بر پدرش حسینقلی خان  ایلخانی بختیاری در دوره ناصرالدین شاه گذشته است و می نویسد: 

    …«در تاریخ هزار و دویست و نود و نه پادشاه ایران که ناصرالدین شاه بود از استقلال پدرم ایلخانی ترسید و حکم نمود به ظل سلطان که پسر شاه بود که باید حسین قلی خان را بکشید اگر او را از میان بر ندارند سلطنت از خانواده قاجار به بختیاری منتقل می شود…. پدرم مسلمان حقیقی بود و در مذهب خیلی متعصب بود همیشه نماز شب می نمود تمام سال پنج شنبه و دوشنبه ها در هر فصل روزه می گرفت به فقرا خیلی پول می داد…»(ص ۲۵ خاطرات)  

  «… روزی که خبر رسید ایلخانی را کشتند .. چه محشری در چغاخور [مرکز ایلخانی بختیاری] شد در میان ایل یک نفر بزرگ که می مرد (زنان) گیسو می بریدند یادم هست در چغاخور به حدی برای پدرم گیسو بریده شد که می توام بگویم هزار من بود چونکه  تقریبا در بختیاری ده هزار  زن  گیسو بریدند.. دوماه بعد از شهید شدن پدرم ایلخانی نگذاشتند برادرهایم در چغاخور بمانند رفتند در ناغان پناه بردند به دهات…» ص ۲۶ و ۳۳ .

   در این خاطرات همچنین از برادرانش که از مادر دیگر بودند بویژه از سردار اسعد بزرگ (فاتح مشروطیت) و زحمات او در تربیت و آموزش خود و محبت های صمصام السلطنه مکرر یاد می کند:

  «… برادرهایم خیلی مرا دوست می داشتند در حقیقت پدری در حقم نمودند مرحوم سردار اسعد حاجی علیقلی خان خیلی مرا تربیت می نمود، همیشه برایم تاریخ می گفت، حکم می فرمود که باید شبانه روز کتاب تاریخ بخوانید… برادر عزیزم آن وجود مقدس مرحوم حاجی علیقلی خان سردار اسعد، یک انس به من پیدا نموده بود و آنچه مطالب محرمانه داشت و برای احدی اظهار نمی نمود به من می فرمود.. برادر بزرگوارم حاجی علیقلی خان که هم پدرم بود هم استادم بود و هم برادرم. چه قدر مرا به درس خواندن وادار می فرمودند.. شب  را تا نزدیک به روز کتاب می خواندیم برادرم[سردار اسعد] خیلی مایل به [مطالعه]تاریخ و کتابهای زمان جدید بود..  » (صص ۴۹ و ۵۲ و۶۰ و ۷۰ ، خاطرات)

  البته بی بی مریم در ادامه ضمن بیان خاطراتش در دوران جوانی از نامهربانی های برخی برادران ناتنی اش همچون سردار ظفر و یوسف خان امیر مجاهد در قضیه املاک می نویسد که چه قدر با اقدامات خود و درگیری های مداوم برای وی رنج و زحمت ایجاد کردند.

  از ازدواج خود می نویسد که طبق یک آیین ایلی (ناف برون) او را در دوران نوزادی به عقد یا نامزد مردی(پسر یکی از خوانین چهارلنگ) نمودند که بیست سال از او بزرگتر بود و نهایتا در ۱۵ سالگی با وی ازدواج کرد مردی که دو زن دیگر نیز داشت:

  «…من پانزده سال داشتم اما هیچ میل نداشتم که مرا شوهر دهند چونکه تقریبا چهل سال داشت پسر عروس عیال و اولاد فراوان داشت خواننده عزیز که این روزنامه زندگانی مرا ملاحظه می فرمایید حال سرنوشت ما دخترهای ایرانی خصوصا دخترهای بختیاری را ملاحظه کنید دختر پانزده ساله را بدهند به یک مرد چهل ساله که دارای دوزن و پنج شش نفر اولاد است برادرهایم هم چندان میل نداشتند اما جون در فامیل خودشان دشمن بود زدو خورد داشتند لابد بودند.. هیچ میل نداشتم در خانه آنها باشم چهارسال زن او بودم تا آنکه آن بیچاره جوان مرگ شد حالا از آن شوهر کردن شکر دارم چونکه یک پسر خوب از آن شوهر دارم که شخص اول در بختیاری است و تمام بختیاری ها به او می گروند و من هم اورا دوست دارم «علیمردان خان» نام دارد..» ص ۵۴

   بی بی مریم چند سال بعد از درگذشت همسر اولش با اینکه تمایل نداشت که تا آخر عمر شوهر کند، تحت اجبار و شرایط خاص خانوادگی مجبور به ازدواج با یکی از عموزادگانش می شود که او هم دارای چند زن عقدی و صیغه بود و مردی نالایق و از آن بدتر فردی عیاش و هرزه بود و سالها در زندگی با وی در رنج و عذاب بود و گرفتار بیماری طولانی نیز گردید و چندین فرزند کوچک خود را اثر این مشکلات از دست داد. دلگیر از این ازدواج می نویسد:

  «…شوهر انسان باید مرد باشد، شرف داشته باشد، مال دنیا برای مرد همه وقت هست اما برای نامرد کرور کرور ثروت و دولت مثل خاکستر است. هیج ننگی، هیچ بدبختی از شوهر بی شرف، بی عقل برای زن نیست.  من بیچاره عمرم  را با آه و ناله به سر بردم، روزگارم از دست دیوانه گری شوهر دومم سیاه شد و تاریک شد..» ص ۱۰۹  

… ای خانم هایی که این کتاب سیه بختی مرا مطالعه می کنید مبادا گول مال، دولت، و جوانی کسی را بخورید و شوهر بکنید. هر چه قدر فقیر و زشت باشد اما پیکر او آراسته به صفات خوب باشد، عالم، دانا و با شرافت باشد، آن مرد زندگی است. ص ۱۴۸

   اما وقتی دوتن از برادرانش می خواستند املاک شوهرش را تصرف کنند بی بی مریم مقابل آنها ایستاد: «…غیرت و شرافت هی به من نهیب می زد که هرچه این شوهر پست باشد هرچه بی شرف باشد هرچه رذل باشد اما باز شوهر توست ..» ۱۱۱

    با این همه سختی کشیدن ها در پایان می نویسد:  اکنون شکر دارم خداوند عالم را که هر قدر صدمه زیادتر بر من وارد می شد او بر عظمتم می افزاید هر وقت فکر روزگار خود و دشمنی های بسیار این آدم ها را که نسبت به من کردند می کنم ، آن وقت ملتفت می شوم که کسی هست و او هست که مرا ازاین گرداب ها نجات داد، آن وقت به دعا  و شکر می پردازم و هر بار کرورها شکر می کنم که هرچه هست اوست و هرچه تقدیر اوست می شود. من دست به دامان کبریایی او زدم هرچه از دوست بر آید، خوش است.. ص۱۴۷  

  وضعیت زنان در خاطرات سردار مریم،:

سردار مریم، نقش زن در جامعه را بسیار محدودتر از جایگاه واقعی او می داند و خواستار است که زنان از نقش و جایگاه واقعی خود در جامعه آگاهی یابند و آن را به دست آورند. او در این مورد می نویسد:  

«…در ایران زن های بدبخت یا باید بزک بکنند، شبانه روز در فکر لباس و پودر و سرخاب باشند یا خیاطی و ریسمان تابیدن، کار بزرگ آنها همین است. افسوس که وجود چندین (میلیون) زن در خاک ایران از عدم علم برای هیچ کس اهمیتی ندارد …»

«… ای کاش ما هم روزی خود را در سایه تمدن می دیدیم و پای خود را روی زمین تمدن می گذاشتیم . افسوس که من می میرم و آن روز  را در ایران و به خصوص در بختیاری نخواهم دید… بدبختانه می ترسم  بمیرم  و زن های ایرانی را عموما و زن های بختیاری را خصوصا آزاد نبینم…» ص۴۷

سردار مریم و سرزمین بختیاری

در جای جای خاطرات آرزوهای خود را در مورد پیشرفت سرزمین بختیاری نیز بیان می کند و از آرزوهای برباد رفته خود و بسیاری از زنان ایرانی و به ویژه وضعیت زن بختیاری و ظلم آن روزگار (اواخر دوره قاجار و دوره پهلوی اول) سخن می گوید و می نویسد:  

  «…ای بسی آرزو که خاک شده، چه قدر آرزو داشتم که در بختیاری کارهای نیک بکنم خصوصا برای زن های بدبخت. چه قدر میل داشتم، دارای یک قدرت فوق العاده باشم که بتوانم سنت های پوسیده بختیاری را از بیخ و بن برکنم. چون بختیاری قابل ترقیات دنیای امروزی هست و قابل عصر طلایی می باشد.  بختیاری دارای یک مدرسه و یک بهداری نیست هنوز از هزار نفر صد نفر سواد جزئی ندارند. هنوز سرتاسر این خاک به حدی ظلم حکم فرماست که ظالم می تواند ضعیف را از بین ببرد، مال اورا ببرد، ناموس اورا ببرد. هنوز با اینکه قرن بیستم است چوب و فلک داغ است… من بیچاره که یک نفر زن هستم با چشم خونبار و قلب افسرده این چیزها را می بینم و خون دل می خورم. آرزو داشتم قدرتی پیدا کنم و رفع تمام این ظلم ها را بنمایم و ریشه پوسیده استبداد وحشیانه را از این ولایت قطع کنم. در بختیاری به دختر ارث نمی دهند قباله نمی دهند…» (خاطرات سردار مریم ص ۱۲۰ و ۱۲۱).

…ای بختیاری، ای وطن عزیز آیا می شود تو هم به جاده ترقی قدم بگذاری، آیا می شود که آفتاب مشعشع تجدد نور خود را به سر شما هم افشان کند؟ … ص۱۵۰ … .. تصور نمی کنم هیچ وقت ایلی مثل بختیاری بزرگ منش باشد… ص ۹۴

ودر مورد مادرش می نویسد:

از خدای خود شاکرم که مادرم از من راضی بود تا که مرد تا عمر دارم خیال بدبختی های او را که می کنم قلبم مجروح می شود چونکه خوشبخت نبود. هرچه بود گذشت خوبی دنیا این است که خوب و بدش در گذر است و زود هم می گذرد

شاد برانیم که در این دار تنگ        شادی و غم هر دو ندارد درنگ… ص ۱۶۲

 ایستادگی در برابر استبداد:

سردار مریم که از نزدیک شاهد فقر روز افزون مردم و ولخرجی های حاکمان بی تدبیر است، سکوت در برابر ظلم و ظالم را می شکند و با دستگاه زمانه به ستیز بر می خیزد و می نویسد:

   «…بدبختانه بعضی از ملت های دنیا عموما و ملت ایران خصوصا، سلطان را آیت خدا می دانند … اگر این مردم علم داشتند از سلاطین قاجاریه می پرسیدند چه می کنید؟ آیا پول ملت را باید خرج عیش و عشرت خود و خانم های اندرون بکنید. فکر کنید ببینید چه خاموشیم و تاریکیم، چنر میلیون آدم از دست رنج و زحمت سالیانه و هزار جور بدبختی و عذاب کرور ها پول جمع می کنند و بدست یک نفر بدهند برای این که آن یک نفر  اداره تمام زندگانی آنها را بنماید پس اگر فکر دادشته باشیم آن آدم نوکر ملت است نه خدای ملت…  پس درین صورت هر وقت این مستخدم برای ملت خوب کارکرد او را باید دعا کرد و برقرار داشت، اگر بد کار کرد باید معزول نمود و حسابش را رسید، نه این که ستایشش نمود…» ص ۱۰۶

 مبارزه در راه دستیابی به مشروطه:

  سردار مریم در اواخر کتاب خاطرات خود به شرح وقایع حضور بختیاری ها در نهضت مشروطیت به رهبری سردار اسعد می پردازد و تا فتح تهران این وقایع را مختصر شرح می دهد. به نظر می رسد این خاطرات ادامه داشته اما ادامه آن موجود نیست..  هنگامی که برادرش سردار اسعد و جوانان برومند بختیاری در راه رفتن به تهران هستند، در مسیر خود  در سورشجان منزل بی بی مریم اطراق می کنند و بی بی مریم  عزم راسخ آنها را می ستاید و با سخنانی دلگرم کننده روی به آنها می گوید:

« … حالا که تصمیم دارید در این کار متعهد و مردانه باشید، اگر تمام مردهای رشید بختیاری شهید شدند، تمام زن های بختیاری را جمع نموده، کفن به گردن، تفنگ به دست برای شکست دادن دشمن رو به طرف اردوی استبداد حرکت می کنیم… امیدوارم … که ریشه استبداد پوسیده را به عقل سرشار و فکر عمیق خودتان و به زور شمشیر آتش بار جوان های رشید ایرانی از بیخ و بن بکنید…».

به روایتی سردار مریم خود نیز در جنگ های مشروطه حضور می یابد و با دستگاه استبداد به مبارزه برمی خیزد.

آزادی یگانه آرزوی سردار مریم:

   اما یگانه آرزوی راستین سردار مریم بختیاری از دوران جوانی تا آخرین لحظات عمر ، همان آرزویی بود که روزی با نگاه به آینده در روزنامه خاطراتش به صورت سوالی تامل بر انگیز با نسل پس از خود در میان نهاده بود. پرسیده بود:  

« … ای کسانی که روزنامه مرا مطالعه می نمایید، اگر در عصر شما  ایران وطن عزیز مرا و خودتان [را ] دیدید به دانش و علم نورانی و مشعشع شده و قدم در راه و خاک آزادی گذاشتید یا در سایه علم و تمدن زندگانی نمودید از من بیچاره که یگانه آرزویم تمدن ایران است، یادی بنمایید. آیا ساعتی که من در قعر گور خوابیده ام شما ایرانی های بدبخت، آزادید؟ با کمال سرفرازی قدم‌های شمرده شمرده می‌زنید؟ …» ص ۱۴۲ 

سرانجام سردار مریم بختیاری، سه سال پس از اعدام فرزند مبارز و برومندش علیمردان خان که به دستور رضاه شاه صوررت گرفت در حالیکه از این واقعه سخت اندهگین و رنجیده خاطر بود در سال ۱۳۱۶ خورشیدی، در اصفهان زندگی را بدرود گفت و پیکرش در آرامگاه تخت فولاد اصفهان در تکیه میرفندرسکی به خاک سپرده شد و خانه او در اصفهان در چهارراه قصر ابتدای خیابان شیخ بهایی واقع بود که در محل آن مدرسه رودابه ساخته شد.

«..ای پادشاه حقیقت ای پروردگار من ای کسی که هرچه هست هرچه بود و هرچه می آید همه از قدرت کامله توست من بیچاره من ضعیف چگونه می توانم رحم و کرامت تو را شکر گویم فقیرتر و ضعیف تر از آنم که بتوان جلو کرامت و عظمت تو اظهار حیات بنمایم غیر از آنی که عرض کنم پادشاه حقیقت از بس ذلیلم تو رحم فرمودی..» ص۱۵۳٫  …

تحقیق و نگارش: رضا بهرامی دشتکی ـ ۱۳۹۵ 

ـــــــــــــــــــــــــ

منبع: خاطرات سردار مریم بختیاری، انتشارات آنزان، تهران، ۱۳۸۸٫

مطالب مرتبط:

زندگینامه و مبارزات سردار مریم

آرامگاه بی بی مریم در تخت پولاد اصفهان ***

***

***

***

***

  زندگینامه و مبارزات سردار مریم

bigtheme

---