ساخت عروسک های سنتی در بختیاری

آذر ۰۷, ۱۴۰۲ سرزمین ما موضوعات سایت ۰

---

ساخت عروسک های سنتی در بختیاری

در سرزمین بختیاری و استان ما با تاریخ و فرهنگ دیرینه همواره شاهد عناصر فرهنگی گوناگون و کهن هستیم که ریشه در باورها و رسوم مردمان فرهنگمدار روزگار گذشته دارد و این عناصر فرهنگی و هنری در غنای فرهنگ و هنر ایران موثر بوده اند

از ایام قدیم تا کنون در فرهنگ مردمان روستایی وعشایری توجه به کودکان نیز در عناصر فرهنگی متعددی به چشم می خورد مادران ایل در کنار لالایی ها و اشعار کودکانه برای سرگرمی و بازی کودکان عروسک های دست سازی را طراحی و ساخته اند که در طراحی آنها از عناصر طبیعت و فرهنگ ایلی بهره گرفته اند برخی از عروسک ها نیز در اجرای آیین های مختلف از جمله آیین باران خواهی کاربرد داشته اند

از جمله این عروسک های دست ساز که از دیرباز در مناطق مختف استان ما رواج داشته عروسک بازبازک و عروسک لال بهیگ بوده است و همچنین عروسک ملاقه ای که در منطقه بن رواج داشته است

عروسک لال بهیگ در واقع عروسک رایج در میان عشایر بختیاری است که از زمانهای بسیار قدیم در این دیار رایج بوده کودکان آن روزگار با این عروسک‌ها سرگرم می شدند و بازی می‌کردند

«لال بهیگ»، نماد برآورده شدن آرزوها و آمال و مبارزه با حوادث و بلایای طبیعی بوده و برای طلب باران در زمان خشکسالی کاربرد داشته‌است

و عروسک بی بی کگ نیز عروسک آیینی زرتشتیان است که به عنوان عروسک‌هایی برای آموزش کودکان و برآورده شدن آرزوها معرفی شده است.

لال بهیگ یا عروس لال عروسک بازی کودکان و دختران است که گفته شده خواستگاه آن بیشتر در منطقه عشایرنشین بازُفت چهارمحال و بختیاری است. بهیگ به معنای عروس است و از آن جهت به این عروسک لال بهیگ اطلاق می‌شود که آن را عروسی می‌دانند و چون عروسک است، قدرت تکلم ندارد لال بهیگ گفه اند.

این عشایر به هنگام کوچ، عروسک را از چهارمحال بختیاری به خوزستان می‌برند. از همین روی گستره جغرافیایی دقیقی که عروسک در آن رواج دارد، جنوب استان چهارمحال و بختیاری و شمال استان خوزستان محسوب می‌شود. در برخی مناطق روستایی تعدادی عروسک با این نام دیده شده‌است اما به لحاظ ساختار و کاربرد آن در زندگی، بسیار متفاوت است؛ به گونه‌ای که عروسک منطقه بازفت یک تکه چوب کوچک بلوط و تعدادی پارچه رنگی است که به صورت انتزاعی دور چوب پیچیده شده و عاری از هر گونه تزیین و جزییات است. اما عروسک مناطق دیگر دارای اجزای کامل بدن (دست، صورت و…) و حتی لباس‌های دوخته شده و کامل است. در واقع فقط یک تشابه اسمی بین عروسک‌های مناطق بختیاری نشین دیده می‌شود.

پژوهشگر استان آقای آل مومن در این باره می گوید: زنان عشایر برای دختران‌شان عروسک‌هایی کوچک درست می‌کنند، که مواد اولیه مورد استفاده در ساخت این عروسک‌ها، چوب بلوط و تکه‌پارچه‌های رنگی است. اندازه تقریبی عروسک ۲۰-۱۵ سانتیمتر است. عروسک، تکه‌ای چوب صاف و یکدست است که دورتا دور چوب تکه‌های پارچه رنگی پیچیده می‌شود. پارچه‌ها با مهارتی خاص پیچیده می‌شود؛ به گونه‌ای که مانند لباس زنان منطقه دارای مِینا، شلوار، دامن و… است. در واقع یک تکه چوب عمودی کوچک که به طرز ساده‌ای با تکه‌های رنگی ملبس می‌شود. ترتیب قرارگیری پارچه‌ها مانند قرار گیری لباس زنان بختیاری است.

عروسک صورت واضحی ندارد. این عروسک جنبه تربیتی دارد و آموزش‌های زندگی آینده دختر عشایر از طریق عروسک آموزش داده می‌شود. قدمت عروسک به قدمت کوچ و زندگی این قوم بر می‌گردد و تاریخ مشخصی برای آن نمی‌توان در نظر گرفت. زنان ، دختران و کودکان ایل، وارث و منتقل‌کننده این عروسک به نسل‌های بعدی هستند. زنان ایل برای تکمیل نقش مادری از طریق آموزش غیر مستقیم به وسیله این عروسک کوچک به دختران خود مشق زندگی می‌دهند

ایرانی‌ها از قرن‌ها پیش، از عروسک‌هایی جان‌مایه دارتر از عروسک‌های غربی برخوردار بودند. عروسک‌هایی که روایت‌های کودکانه را در سینه خود حبس کرده و در هزاره‌های تاریخ روبه فراموشی سپرده شده است.

گواه این گفته روایت‌های شاعران کهن از عروسک‌هایی است که جان‌مایه داشتند. سنایی شاعر عرفانی و معناگرای ایرانی به نیکویی از عروسک‌سازی مادران در قرن‌ها پیش سخن می‌راند و خیام شاعر نجومی ایران‌زمین نیز آدمی را به عروسکی جاندار می‌داند که جهان او را بازی می‌دهد .

مبارک، سنگ صبور، آهو و بره، جی جی ویجی، پاژبزک و بازبازک از جمله عروسک‌هایی هستند که هرکدام اندیشه‌ای در ذهن خود دارند.

هر کدام از این عروسک‌ها حتی پا را از مرزهای ایرانی فراتر نهاده و به حوزه فرهنگی دیگر کشورها گام نهادند تا اینکه بعضی عروسک‌ها به بخش دیگری از انسان‌ها تبدیل شدند. کودکان با آنها زیست می‌کردند و کم‌کم این عروسک‌ها شکلی عمومی به خود گرفتند و پارچه و چوب جایگزین عروسک‌های سنگی شدند و لباس قرمز و رزد بر تن کردند تا رازهای رنگ‌های عروسک‌ها همچنان نهفته باقی بماند.

سخنگوی انجمن دوستداران میراث فرهنگی خوزستان در خصوص ثبت ملی عروسک بازبازک به خبرنگار مهر گفت: در این بین قوم بختیاری در فلات مرکزی ایران نیز در هنگام کوچ بزرگ، بختیاری‌ها برای کودکان خود عروسک‌های از جنس چوب و پشم گوسفند می‌ساختند تا به‌واسطه آن، کودکان را سرگرم پرداختن به دنیا این عروسک‌ها کنند.

مجتبی گهستونی افزود: عروسکی با نام «پاژبزک» یا «پاژپرک» که ناصر خسرو قبادیانی به آن اشاره دارد نمایه‌ای از عروسک‌های تاریخی کودکان قوم بختیاری در طول تاریخ بوده و این عروسک‌ها بر اساس شخصیت‌های تاریخی برخی از سران طوایف و جنگاوران قوم ساخته می‌شد.

وی تصریح کرد: یکی از محققان هنر نمایشی نیز معتقد است در بین بختیاری‌ها، عروسکی به نام بازبازک وجود داشته که این عروسک موردتوجه کودکان بختیاری بوده است.

گهستونی افزود: عروسک بازبازک گونه‌‌ای عروسک نمایشی ایل بختیاری است که مادربزرگ‌ها به کودکان هدیه می‌دهند. باز، از بازی به مفهوم نمایش گرفته‌شده و باز و بازی به مفهوم حرکت موزون هم در فرهنگ ایرانی شناخته‌شده و حرف «ک» هم مفهومی برای تصغیر است.

سخنگوی انجمن دوستداران میراث فرهنگی خوزستان ادامه داد: از سوی دیگر رقص در ایل بختیاری یک آئین است که به شکل میدانی و دایره‌ای صورت می‌گیرد و دایره یک نماد همبستگی است و وحدت انسان‌ها را در یک آیین نشان می‌دهد و تنها دو تا سه مقام موسیقایی متناسب با این عروسک وجود داشته و اسکلت اصلی این عروسک از یک یا چند قطعه چوب به شکل علامت صلیب تشکیل می‌داده است.

گهستونی عنوان کرد: نام دیگر این عروسک «لال بریک» یا «لال بئیک» بوده و واژه لال همان گنگ است و بئیک هم یک واژه پهلوی است؛ بنابراین نام دیگر عروسک بازبازک در واقع «عروس خاموش» است.

وی بیان کرد: در بسیاری از موارد در بین این عروسک‌ها یا عروسان خاموش وجه مشترکی وجود دارد و آن مهربانی کودکانه است که کودکان با آن همذات پنداری می‌کنند.

دبیر انجمن دوستداران میراث فرهنگی خوزستان اظهار کرد: اردشیر صالح پور از نویسندگان و کارگردانان تئاتر کشور پیش از این موفق شده بود تا برای معرفی عروسک آئینی بختیاری، کتابی به نام «بازبازک عروسک نمایشی ایل بختیاری» را به نگارش دربیاورد.

گهستونی تأکید کرد: اما بازبازک یکی از نخستین عروسک‌های ایرانی بوده و نشانگر هویت عروسک در نمایش‌های ایرانی است و چهره بختیاری دارد. عروسک‌های ایل بختیاری در طراحی و رنگ صورتشان از رنگ‌های قالی برای ساخت صورتشان استفاده می‌شد و عروسک‌ها دارای ماسک صورتی ثابتی بوده و جنبه شاد داشتند.

وی گفت: عروسک بازبازک، بازی دهنده‌ای کوچک است، عروسکی که حرکت و کاربردی نمایشی دارد و بیشتر برای بازی، تفنن و سرگرمی ساخته می‌شود. کودکان خود بازی‌دهندگان این عروسکند که با نوای موسیقایی توسط نوازندگان ساز سرنا، کرنا و دهل انجام می‌پذیرد.

گهستونی تصریح کرد: پایه، اصل و اساس عروسک «بازبازک» بر اتصال دو چوب چلیپاگونه و به حالت مربع استوار می‌شود که به‌وسیله نخ به هم متصل شده‌اند در واقع نخستین برداشت از «بازبازک» انسانی ایستاده است که دو دست خود را از دو پهلو باز کرده است.

دبیر انجمن دوستداران میراث فرهنگی خوزستان در خصوص وضعیت تولید عروسک بازبازک و اقبال مردم از این عروسک گفت: ثبت هر اثر در فهرست آثار ملی مقدمه‌ای است برای حفاظت مادی و معنوی و لذا ثبت عروسک بازبازک فرصتی است تا گوناگونی جلوه‌های فرهنگی یک استان معرفی شود.

وی افزود: در حال حاضر عروسک بازبازک به‌صورت جزئی تولید و عرضه می‌شود و ثبت این عروسک فرصتی برای معرفی و عرضه هرچه بیشتر آن است.

گهستونی عنوان کرد: در حال حاضر هیچ آماری از تعداد سازندگان عروسک بازبازک در استان خوزستان وجود ندارد. با ثبت ملی این عروسک بومی می‌توان امیدوار بود که هم سازندگان آن شناسایی‌شده و هم بر نحوه ساخت عروسک نظارت و حمایت‌هایی صورت بگیرد

ثبت ملی عروسک بازبازک لیلی به عنوان میراث فرهنگی ناملموس استان خوزستان در ۲۵ شهریور امسال انجام شد.
پس از ثبت ملی این عروسک ؛ طراح و سازنده عروسک بازبازک (لیلی) در استان چهارمحال بختیاری از ثبت ملی این میراث به عنوان میراث ناملموس خوزستان انتقاد کرد  تاج ماه حیدریان گل سفیدی، طراح و سازنده عروسک بازبازک (لیلی)، در روستای گل سفید، از توابع منطقه مشایخ شهرستان کیار که از مناطق بختیاری نشین استان چهارمحال وبختیاری است، سکونت دارد.  روستای گل سفید، در ۱۰۵ کیلومتری مرکز چهارمحال و بختیاری واقع شده است

عروسک های ملاقه ای بن

آب در فرهنگ و آداب و رسوم اجتماعی تمام مناطق، مذاهب و ادیان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است چرا که موجب حیات و باران، فرودآورنده حیات و زندگی برای موجودات است. در اکثر  موارد، مراسم طلب باران به شکل فعالیت گروهی است و با دعا یا نماز باران همراه می‌شود. در مراسم باران‌خواهی ترانه‌هایی خوانده می‌شوند که در هر گوشه‌ از ایران گویش مخصوص به خود را دارند، اما تقریباً از درون‌مایه یکسانی برخوردارند. در این مجال به یکی از آیین‌های سنتی طلب باران در شهر بِن واقع در چهارمحال و بختیاری پرداخته می‌شود.

این آیین با عنوان ترکیِ آیین باران‌خواهی «چًمچمه‌گلین» در نزد اهالی شناخته می‌شود که با تلاش چندساله کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان این شهر احیا و به تازگی در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفته است. یکی از این آیین‌های طلب باران در شهر تُرک‌زبان بِن با قدمتی دیرینه اخیراً ذیل عنوان «آیین باران‌خواهی و عروسک چُمچه‌گلین» و با شماره ۱۹۵۱ در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت ملی رسیده است.

این رسم برخاسته از اعتقاد مذهبی مردم این دیار و در راستای امیدآفرینی پا گرفته است و هنوز هستند پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌هایی که صحنه‌هایی از اجرای این آیین  در دوران کودکی در ذهنشان نقش بسته است.

«چمچه‌گلین» مرکب از دو واژه ترکی «چُمچه» به معنی ملاقه و «گلین» به معنای عروسک، به عروسکی اطلاق می‌شود که با ملاقه و پارچه‌های دور ریختنی و توسط مادرها و مادربزرگ‌ها ساخته می‌شده است. در طی این آیین، کودکان دور هم جمع می‌شدند، به در تک‌تک خانه‌ها می‌رفتند و با خواندن شعر «چمچه‌گلین نه ایسیر، قاشوق قاشوق یاق ایسیر، دن گله خرمن ایسیر، یکه دگیرمان ایسیر»،   از تمام خانه‌ها مواد اولیه آش باران‌خواهی را طلب می‌کردند

فردای آن روز همه بانوان شهر در مکانی عمومی گرد هم می‌آمدند و با مواد اولیه جمع‌آوری شده آش را می‌پختند و یک کودک، از این حیث که قلبی پاک دارد، در پشت‌بام قرار می‌گرفت و ملاقه‌ای از آش پخته شده را از ناودان سرازیر می‌کرد که سهم پرنده‌ها می‌شد و این اقدام بُعد تربیتی دیگری از این آیین را که ترویج مهربانی با حیوانات به ویژه در فصل سرماست، آشکار می‌کرد. در طول انجام این عمل توسط کودک مردم لب به دعا به درگاه خداوند برای طلب باران می‌گشودند و یکصدا ندای «بولوتوم یاق، یاق» سر می‌دادند که به معنای «ابر من ببار، ببار» است.

سایت سرزمین ما ـ ۱۴۰۱

bigtheme

---