سرزمیـن ما – عید نوروز در فرهنگ بختیاری

عید نوروز در فرهنگ بختیاری

اسفند ۲۵, ۱۴۰۲ سرزمین ما تاریخ و فرهنگ, شعر و ادب, موضوعات سایت ۱

آداب و رسوم عید نوروز در سرزمین بختیاری

آیین نوروز در سرزمین بختیاری با تاریخ و فرهنگ دیرینه، به شیوه های سنتی و خاصی بویژه در روزگاران نه چندان دور برگزار می شد از روزها و شاید هفته ها پیش از عید به استقبال نوروز می رفتند، اگرچه امروزه آیین های نوروز دستخوش تغییر و تحول گردید، اما برخی آداب و رسوم قدیم هنوز برپا می شود.

خانه تکانی: با خانه‌تکانی آیین های عید را شروع می کردند در این آیین، تمام خانه و وسایل آن در آستانه نوروز گردگیری، شستشو و تمیز می‌شوند. شستن فرش ها و زیر اندازها که معمولا در قدیم در جوی ها و نهرها و آب های روان که در دشت و صحرا و کوی و برزن جاری بود، انجام می گرفت .

سبزه آب کردن: سبزه کاشتن از دانه ها ای گندم و عدس و ماش، شروع دیگری از مراسم عید است که تا رسیدن سال نو سبز و بلند شوند و در سفره هفت سین گذاشته شود. در سرزمین بختیاری به خاطر موقعیت طبیعی و اقلیم خاص به سبزه عید اهمیت زیادی داده می شود و سبزه ها اغلب یک یا سه نوع است چراکه سبزه نشانه شروع سالی سبز و پر برکت به خصوص در زمینه زراعت است. در گذشته های دور سبزه را از صحرا می چیدند، آنرا در بشقابی می گذاشتند و پای آن را خاک ریخته و برای سبز ماندن به آن آب می دادند.

چهارشنبه سوری: از آیین های استقبال از عید که قبل از سال نو برگزار می شد چهارشنبه سوری است شب چهارشنبه آخر سال مردم با روشن کردن آتش و پریدن از روی آن سلامتی و رزق و روزی و پایان غم را آرزو دارند، پریدن از روی آتش سه بار تکرار می شود، در قدیم در بختیاری به این شیوه بود که در چند نقطه پشت سر هم بر روی زمین خاکی با بوته و هیزم آتش کوچکی روشن می کردند و به ترتیب از روی آن می پریدند و هنگام پریدن از روی آتش شعر زیر را می خوانند:

تش تش نوروز ایکنم/ شادی هر روز ایکنم
سرخی تو سی مو / زردی مو سی تو
غم بره شادی بیا / محنت بره روزی بیا

البته آنچه امروز برخی به عنوان چهارشنبه سوری انجام می دهند و با خطرات آتش سوزی همراه است و موجب آسیب به دیگران و حوادث ناگوار می شود، در تضاد با فرهنگ ایران است. بنابر این شایسته است به همان شیوه زیبای سنتی برگزار شود.

سمنو پختن: آیین سمنو پزان نیز در آستانه نوروز انجام می گردید. با توجه به پیوند سنت های ملی با آیین های مذهبی سمنو را منتسب به حضرت فاطمه زهرا(س) می دانند و معتقدند سمنو وقتی به حد نهایی خود برسد و کامل شود به دست آن حضرت زهرا متبرک می شود. برای پخت سمنو از یک ماه قبل گندم ها را در آب ریخته و پس از جوانه زدن آنها را در سینی های بزرگی قرار می دهند و صبر می کنند تا سبز شوند. جوانه های گندم را در هاون های چوبی که به آن سیرکو گفته می شد می کوبیدند تا شیره آن گرفته شود. سپس در دیگ مسی بزرگی که زیر آن آتشی روشن کرده اند ریخته و زنان و دختران فامیل و همسایگان که در محل جمع شدند به نوبت با کفگیرهای مسی سمنو را به هم می زنند و در هنگام به هم زدن نیت و آرزو می کنند و حاجات خود را از خداوند طلب می کنند. که تا پاسی از شب یا سحر ادامه می یابد صبح آن روز سمنو را در کاسه های کوچکی ریخته و بین همسایگان و بستگان توزیع می نمایند.

آیین الفه در بختیاری: اَلُفه را برخی به دوران ایران باستان و دوره زردشت نسبت می دهند در آن آیین مردگان خود را بر بالای کوه های بلند قرار می دادند تا گوشت بدن آنها به وسیله پرندگان خورده شود و سپس استخوان ها در گورخانه های محصور قرار داده می شد. مردم هر سال با فرا رسیدن نوروز به گورخانه ها می رفتند و بنا به باور خود، انواع خوراکی و شیرینی می بردند و در کنار آنها قرار می دادند. آنان بر این باور بودند که مردگان در پایان هر سال و با آمدن نوروز چشم به راه بستگان خود هستند و شیرینی و خوراک از آنها طلب می کنند. این آیین کهن با آمدن اسلام به ایران و شیوه خاکسپاری بر اساس دستورات اسلام، بر سر مزار مردگان رفتند و حلوا یا خوراکی های دیگر را بین مردم تقسیم می کنند

در روز الفه که یکی دو روز قبل از عید است غذای شیر برنج یا حلوا تهیه و به نیت ثواب و در راه درگذشتگان بین مردم توزیع می شود مواد حلوا در بختیاری از آرد، روغن حیوانی، شیره انگور و مواد خوشبو و طعم دهنده مانند هل و میخک و غیره تشکیل می شود گاهی گردو و بادام خرد شده نیز به آن می افزایند. نان حلوای الفه معمولا نان پطیری یا فطیر یکی یا دو تایی انتخاب و گلوله ی حلوا در وسط آن قرار داده می شود و دو تا می خورد و به صورت یک چپه کوچک در می آید و بین مردم تقسیم می شود. هنوز در روستاها و عشایر بختیاری نان لفه و تیری می پزند و حلوای الفه را درون آن می پیچند و بین بستگان و همسایگان پخش و توزیع می کنند.

حنا گذاشتن: زنان در روز قبل از عید به سر و دست های خود حنا می گذاردند. زنان و دختران دست ها، ناخن و موها را با حنا می آرایند، قبل از تحویل سال چراغ ها و اجاق را روشن نگه می دارند و با اعتقاد به رنگ سبز بعنوان سرزندگی و نشاط، غذاهای سنتی به رنگ سبز طبخ می کنند: پلو باقالی، سبزی پلو با ماهی، قورمه سبزی و کو کو سبزی مرسوم تر می باشند

سفره هفت سین: مردم قوم بختیاری به مناسبت سال جدید، سفره‌ی هفت سین می گسترانند و آن را با قرآن و رحل و آیینه و شمعدان و کاسه آب، و هفت سین: سیر، سنجد، سمنو، سبزه، سیب، سماغ، تخم مرغ رنگ شده به تعداد اعضای خانواده، آجیل و گندم برشته و بَن و کلخونگ، شاهدانه، شیرینی و میوه مزین می‌نمایند. بزرگ خانواده نیت می کند و اسکناس های تا نخورده را برای عیدی دادن لای صفحات قرآن می گذارد، تا با آیه‌های آسمانی کلام ا…متبرک گردند.

غذای شب عید: شب عید تمام خانواده های ایرانی سعی می کنند تا سفره های رنگین و با غذاها و خوراکی های مختلف داشته باشند و در حقیقت هر روستا ، شهر یا منطقه ای بر اساس سنت ها و باوهایشان غذاهای رسمی و محلی مربوط به خود را در این شهر طبخ می کنند. تهیه گندم برشته که به آن گندم بو داده می گویند از رسوم دیرینه است به طور معمول گندم برشته را با شاهدانه مخلوط می کنند و در روز عید، عیدی می دهند. برای تهیه گندم برشته، گندم را پس از شستن در شیر می جوشانند و بعد روی ساج یا تاوه تهیه می کنند. پخت نان کاکُلی نیز از رسوم عیداین دیار است که با آرد مرغوب و افزودنی هایی مانند شیر، گردو و روغن مجلی تهیه می شود. در مورد غذای شب عید معتقدند اجاق خانه نباید خاموش باشد. در گذشته اعتقاد بر این بود که هر کس غذایی را یک سال می پزد باید همان را هر سال تکرار کند. این باور هنوز در برخی نقاط وجود دارد. بستگان و آشنایان از غذای شب عید در مجمعه برای یکدیگر می بردند.

آیین تحویل سال و دید و بازدید: در هنگام تحویل سال، لباس نو بر تن می کردند و همه اعضای خاندان در منزل بزرگ خانواده جمع می شدند در قدیم ترها که هنوز سرمای هوا وجود داشت، کُرسی می گذاشتند و همه دور کرسی بودند. معتقد بودند لجظه تحویل سال باید درب خانه باز باشد تا «روزیک« (رزق و روزی) داخل خانه شود. هنگام تحویل سال قرآن و دعا می خوانند و بعد از تحویل سال به همدیگر تبریک می گویند و روبوسی می کنند. هنگام تبریک عید می گفتند: صد عید چونو بوینی/ درد و غم نبینی. بزرگ خانواده، اسکناس های تبرک شده در میان قرآن را عیدی می دهد و دید و باز دید آغاز می شود. کوچکترها به خانه ی بزرگترها می روند. دید و بازدید و صله ارحام نزد قوم بختیاری در ایام نوروز بسیار مهم است ، به گونه ای که بزرگان خانواده به همراه دیگر اعضای فامیل، دسته جمعی و پیاده به دیدار اقوام و بستگان می روند و بعد از دیدار از هر خانواده، اعضای آن خانه را نیز در امتداد مسیر بازدید، با خودشان همراه می‌کنند و این رسم بسیار زیبا آنقدر خوشایند است که یک سال دیگر همه را به انتظار وا میدارد…

رسم شال اندازی: در گذشته، رسمی بوده که به آن شال اندازی یا دستمال اندازی می گفتند. به این صورت که بعد از تحویل سال پسر بچه ها یا نوجوانان روی پشت بام می رفتند و از دریچه پشت بام که به اتاق باز می شد یا دودکش، شال یا دستمالی را که به طنابی وصل بود به داخل خانه می انداختند. اهل خانه نیز عیدی آنها را داخل آن شال می گذاشتند. این عیدی معمولا گندم شاهدانه ، نخودچی کشمش ،تخم مرغ رنگی، پول یا سکه و… بود.

رفتن به امامزاده ها و زیارتگاه ها: در بسیاری مناطق قبل از شروع سال به زیارت امامزاده محل می روند و اگر تحویل سال آخر شب نباشد موقع تحویل سال را نیز در امامزاده می مانند و این گونه سال خود را با یک شروع معنوی پیوند می زنند. برخی خانواده های داغدار نیز سفره‌ی عیدشان را در جوار مزار عزیزشان می گسترانند در برخی مناطق بختیاری مردم به خصوص زنان قبل یا هنگام تحویل سال یا اولین روز سال به زیارتگاه ها می رفتند. این کار را آنقدر زود انجام می دادند که کسی چشمش به دیگری نیفتد و اگر هم همدیگر را می دیدند تا زیارت نمی کردند با همدیگر حرف نمی زدند. معمولا به قدم اولین کسی که روز عید پایش را در خانه می گذارد معتقدند. اگر کسی قدمش برای اهالی خانه خوب بوده باشد از او دعوت می کنند تا اولین کسی باشد که به خانه آنها وارد می شود.

نوروز در عشایر بختیاری

عشایر بختیاری همزمان با تحویل سال به مکان سرسبزتری رفته و «بهون» یا سیاه چادر خود را در آنجا برپا می کنند. در واقع خانه و جایگاه خود را نیز نو می کنند و بر سردر چادر یا خانه «شردنگ» آویزان می کنند هنگام تحویل سال، بزرگ خانواده قرآن می خواند و همه برای شروع نیک یا قرآن خوانده یا روی آیات قرآن نگاه می کنند. پدر خانواده بین صفحات قرآن پول گذاشته و بعد از تحویل سال آن پول را بین اعضای خانواده تقسیم می کند. این پول نشانه برکت و رزق و روزی می باشد. مردم منطقه بختیاری به طور معمول به قدم اولین کسی که روز عید پایش را در خانه می‌گذارد معتقدند. اگر کسی قدمش برای اهالی خانه خوب بوده باشد از او دعوت می‌کنند تا اولین کسی باشد که به خانه آنها وارد می‌شود. آیین سوارکاری و نمایش های سوارکاری و موسیقی ساز و دهل نیز از دیگر آیین های عید در عشایر بختیاری است

یک هفته به عید مانده با پخت حلوا یا جمع آوری شیر و روغن محلی و برنج و بقیه ی وسایل آماده ی (الفه alofe) که همان خیرات برای ارواح درگذشتگان است می شوند که روزهای ۲۷ و ۲۸ انجام می شود. به دختران فامیل که شوهر کرده باشند حتما در طول هفته ی قبل از عید و مخصوصا در شب عید عیدی می دهند

عشایر بختیاری، شب عید در چادرهاى خود مى ‏مانند، ولى روز اول عید با لباس‏هاى بختیاری، شامل چوغا، دبیت و کلاه‏هاى خسروی که برخی به به صورت کج بر سر می گذارند، به دید و بازدید مى‏ پردازند. معتقدند لباس سیاه عزا را حتما باید تا قبل از نوروز از تن در آورد، زیرا در غیرت اینصورت بارورى و نعمت از طایفه رخت برخواهد بست. روز سیزده فروردین (سیزده بدر) از گل‏هاى صحرایى تاج گلى مى ‏آرایند و بر روى مشک دوغشان مى‏ گذارند.

بلگه بردن: یکی دیگر از رسوم این استان، عیدی بردن یا بِلگه بردن برای دختری است که هنوز در حالت نامزدی یا عقد به سر می برد. این عیدی بردن معمولا با شادی و هلهله همراه می باشد. معمولا خانواده داماد، افراد فامیل را خبر کرده و با تشریفات خاصی برای دختر عیدی می برند. هر کدام از افراد فامیل نیز به تناسب وضع خود، به دختر عیدی می دهند. در مناطق بختیاری به این رسم بلگه بردن belge می گویند.

سیزده بدر: و بالاخره سیزده بدر نیز از رسوم همیشگی مردم می باشد. صبح روز سیزدهم همه وسایل گردش را جمع آوری و به دامن طبیعت پناه می برند. در این روز سعی می کردند زودتر از دیگران بیرون بروند تا به عبارتی” سیزده به آنها” نشکند. موقع آمدن نیز سعی بر آن است که زودتر از دیگران به خانه بیایند. در این روز سبزه های هفت سین را با خود آورده و آنها را به رودخانه می اندازند. هنگام به آب دادن سبزه ها شعر” غم بره شادی بیاد / محنت بره روزی بیاد” را تکرار می کنند. سبزه گره زدن در روز سیزده بدر نیز مرسوم است معمولا دختران دم بخت با دست راست خود سبزه گره می زنند و حل مشکل خود را استدعا دارند.به این ترتیب با امید به خداوند سالی نو را شروع کرده و زندگی جریان عادی خود را از نو سر می گیر.

تحقیق و گردآوری: رضا بهرامی دشتکی ـ ۱۳۹۶ .

نوروز در شعر بختیاری

در اشعار شاعران بختیاری نیز به آیین های بهار و عید نوروز اشاره شده است. در روزهای بهاری و در دل طبیعت اشعار عامیانه شاد و کوتاهی مانند این ترانه را می خواندند: باهار اُوَی، باهار اُوَی/ کا سَوزعلی سُوار اوی / سوار ترکه مار اوی / بَنگ ای‌کُنه شِری‌ناز / قیلون بیار فِلک‌‌ناز / قیلونِ زرد گُل‌گُلی/ درِ هونه عَواس‌خُلی/ چاقس کُنه نجف‌قلی / پِست ای‌خوره وِ کاکُلی / نَجف‌قلی نِه دست داره، نِه پَهلی / کَش اِیاره چی زَهلی…

حجت الاسلام روشن سلیمانی از شاعران بختیاری در شعر زیبایی به آیین نوروز و بهاران در بختیاری اشاره کرده است:

عیدِ بهار

«تنگ مُنار»یادته عیدِ بهار / تا دَم صُحو همه اِمَندیم بیار

شَو اِنشستیم همه دَور چاله/ وا یک اِزیدن بچه یَل وُ گاله

به ساز و کَرنا هُف اِکرد میرشکال/ کِل اِکشیدن همه زنگل مال

شادی اِکردیم همه گَپ تا کُچیر/ غم دلامون اِبُردیم ز وِیر

رخت نُوامونه اکردیم به وَر/ ز مِین چادرا اِزیدیم به در

به دیدن گَپون مال ارهدیم/ به سیل چشمه ها زلال ارهدیم

گَپونمون اِگوی اَو زلالن/ فرشته نیدن و فرشته حالن

هرچه که داریم زگپون ایله/ هرکه گَپی نداشته بو ذلیله

عیدی اِستیدن زگَپو کُچیرو / به دَور گُل بین همه گُنج شیرو

گپ وکُچیری، نَوُریستاده بی/ حرمت پیری نَوریستاده بی

«تنگ منار» یادته سیزده بدر / وا یک ازیدیم ز بُهونا بدر

دوچَپه نون و چُمتُر پُری دُو/ بایَم اِشکنده و مَزگ گردو

گِرده وکِلخُنگ و کِلوس وکشمش/ یَه چاله وُ تَش بِلاز و دِینش

کَواوِ کَوگ و پازن و کَموتر/ تیشتَر و نرمیش و بره ما و نر

هرچه اخواستیم زخدا به مون دا/ چشمه وُ «کِینو» و دِرَهد و صحرا

تمام دنیا زخومونِ تک بی/ به دست ایما بی وی بازنَک بی

سکو نشستیمه به هونه هامو/ تا بزنن یَه گَی دیه صدامو

بمون بگون بیاین به «دشت شیمبار»/ رهده زمستون و اِویده بهار

بگون بیاین به سیل گل باوینه/ بهار اوی نُو بکنه زمینه

رهده وُ دی نیاهه او روزگار/ دل مو پر ز هینه «تنگ منار»!

…

ستینم سال نوتو شاد و بی غم / یه می ز سر خوت و ایلت مبا کم

سر هف سین جم گویل بکن جم / که خندن چی گل افتو به ری چم.
سروده: آرمان راکیان

دلاتون چی بهارون سوز و خرم/ به لو تون خنده و شادی دمادم

موارک بو عید و سال نو تون/ ز ایل و وارگه هاتون دیر با غم.
سروده: فیض اله طاهری

تحقیق و گردآوری رضا بهرامی دشتکی ـ سایت سرزمین ما ـ اسفندماه ۱۳۹۶

نوروز، در فرهنگ ایران باستان و در اسلام/ نوروز در بختیاری+ تصاویر

تاریخچه: منشا و زمان پیدایش نوروز، دقیقا معلوم نیست. در برخی از متون کهن ایران از جمله شاهنامه فردوسی و تاریخ طبری و تاریخ اشطوره ای ایران، جمشید جم را آغازگر نوروز می دانند و در برخی دیگر از متون، کیومرث پادشاه پیشدادی و اسطوره ای ایران به‌عنوان پایه‌گذار نوروز معرفی شده است. پدیدآوری نوروز در شاهنامه، بدین گونه روایت شده است که جمشید در حال گذشتن از آذربایجان، دستور داد تا در آنجا برای او تختی بگذارند و خودش با تاجی زرین بر روی تخت نشست. با رسیدن نور خورشید به تاج زرین او، جهان نورانی شد و مردم شادمانی کردند و آن روز را روز نو نامیدند. برخی از روایت‌های تاریخی، آغاز نوروز را به تمدن بابل نسبت می‌دهد. بر طبق دیگر روایت‌ها، رواج نوروز در ایران به ۵۳۸ سال قبل از میلاد یعنی زمان حمله کورش بزرگ به بابل بازمی‌گردد. همچنین در برخی از روایت‌ها، از زرتشت به‌عنوان بنیان‌گذار نوروز نام برده شده است. اما در اوستا (دست کم در گاتها) نامی از نوروز برده نشده است.

ابوریحان بیرونی در آثارالباقیه آورده است: نوروز یکی از بزرگترین جشن های ایرانیان است که از دیرباز در ایران برگزار می‌شده و آیین هایی خاص خود را داشته است. این جشن از دیر باز تا کنون مراسم و آیین هایی داشته که برخی از آنها مانند خانه تکانی، سفره هفت سین، چهارشنبه سوری و زیارت اهل قبور در پنجشنبه آخر سال هنوز نیز در بین ایرانیان برگزار می‌شود. البته این جشن ها در گذشته به شکل های دیگری برگزار می‌شد. آنچه امروز ما از جشن های ایرانی می بینیم صورت تغییر یافته بر اساس شرایط روز آن است چون هیچ پدیده فرهنگی یکنواخت باقی نمی ماند و البته نباید فراموش کرد فرهنگ ثابت فرهنگ مرده است. بیشتر پدیده های فرهنگی به مرور زمان تغییر می کنند و تلاش همگان باید تغییر در جهت مثبت باشد.

نوروز در ایران باستان دوره هخامنشیان
در سنگ‌نوشته‌های به‌جا مانده از دوران هخامنشیان، به‌طور مستقیم اشاره‌ای به برگزاری نوروز نشده است. اما بررسی ها بر روی این سنگ‌نوشته‌ها نشان می‌دهد که مردم در دوران هخامنشیان با جشن‌های نوروز آشنا بوده‌اند، و هخامنشیان نوروز را با شکوه و بزرگی جشن می‌گرفته‌اند. شواهد نشان می‌دهد داریوش اول هخامنشی، به مناسبت نوروز در سال ۴۱۶ قبل از میلاد سکه‌ای از جنس طلا ضرب نمود که در یک سوی آن سربازی در حال تیراندازی نشان داده شده است. در دوران هخامنشی، جشن نوروز در بازه‌ای زمانی میان ۲۱ اسفند تا ۱۹ اردیبهشت برگزار می‌شده است.

نوروز در ایران باستان

چو آن کارهای وی آمد به جای/ ز جای مهی بر تر آورد پای

جهان انجمن شد بر تخت اوی/ از آن بر شده فرۀ بخت اوی

به جمشید بر، گوهر افشاندند/ مر آن روز را روز نو خواندند

سر سال نو ، هرمز فرودین/ برآسود از رنج تن، دل ز کین

به نوروز نو، شاه گیتی فروز/ بر آن تخت بنشست فیروز روز

بزرگان به شادی بیاراستند/ می و رود و رامشگران خواستند

چنین جشن فرخ از آن روزگار/ بمانده از آن خسروان یادگار (شاهنامه فردوسی)

نوروز در دوره اشکانیان و ساسانیاندر زمان اشکانیان و ساسانیان نیز نوروز گرامی داشته می‌شد. در این دوران، جشن‌های متعددی در طول یک سال برگزار می‌شد که مهمترین آنها نوروز و مهرگان بوده است. برگزاری جشن نوروز در دوران ساسانیان چند روز (دست کم شش روز) طول می‌کشید و به دو دوره نوروز کوچک و نوروز بزرگ تقسیم می‌شد. نوروز کوچک یا نوروز عامه پنج روز بود و از یکم تا پنجم فروردین گرامی داشته می‌شد و روز ششم فروردین (خردادروز)، جشن نوروز بزرگ یا نوروز خاصه برپا می‌شد. در هر یک از روزهای نوروز عامه، طبقه‌ای از طبقات مردم (دهقانان، روحانیان، سپاهیان، پیشه‌وران و اشراف) به دیدار شاه می‌آمدند و شاه به سخنان آنها گوش می‌داد و برای حل مشکلات آنها دستور صادر می‌کرد. در روز ششم، شاه حق طبقات گوناگون مردم را ادا کرده بود و در این روز، تنها نزدیکان شاه به حضور وی می‌آمدند. اردشیر بابکان، بنیان گذار سلسله ساسانیان، در سال ۲۳۰ میلادی از دولت روم که از وی شکست خورده بود، خواست که نوروز را در این کشور به رسمیت بشناسند. این درخواست مورد پذیرش سنای روم قرار گرفت و نوروز در قلمرو روم به Lupercal معروف شد. در دوران ساسانیان، ۲۵ روز پیش از آغاز بهار، در دوازده ستون که از خشت خام برپا می‌کردند، انواع حبوبات و غلات (برنج، گندم، جو، نخود، ارزن، و لوبیا) را می‌کاشتند و تا روز شانزدهم فروردین آنها را جمع نمی‌کردند. هر کدام از این گیاهان که بارورتر شود، در آن سال محصول بهتری خواهد داد. در این دوران همچنین متداول بود که در بامداد نوروز، مردم به یکدیگر آب بپاشند. از زمان هرمز اول مرسوم شد که مردم در شب نوروز آتش روشن نمایند. همچنین از زمان هرمز دوم، رسم دادن سکه در نوروز به‌عنوان عیدی متداول شد.

نوروز پس از اسلام

در برخی روایات به نقل از از پیامبر و امامان از نوروز به عنوان سنت حسنه و نیک یاد شده است با روی کار آمدن سلسله‌های سامانیان و آل بویه، جشن نوروز با گستردگی بیشتری برگزار ‌شد. در دوران سلجوقیان، به دستور جلال‌الدین ملک‌شاه سلجوقی تعدادی از ستاره شناسان ایرانی از جمله خیام برای بهترسازی گاهشمار ایرانی گرد هم آمدند. این گروه، نوروز را در یکم بهار قرار دادند و جایگاه آن را ثابت نمودند. بر اساس این گاهشمار که به تقویم جلالی معروف شد، برای ثابت ماندن نوروز در آغاز بهار، مقرر شد که هر چهار سال یک‌بار، تعداد روزهای سال را (به‌جای ۳۶۵ روز)، برابر با ۳۶۶ روز در نظر بگیرند. طبق این قاعده، می‌بایست پس از انجام این کار در ۷ دوره، در دوره هشتم، به جای سال چهارم، بر سال پنجم یک روز بیفزایند. این گاهشمار از سال ۳۹۲ هجری آغاز شد. نوروز در دوران صفویان باشکوه برگزار می‌شد. در سال ۱۵۹۷ میلادی، شاه عباس صفوی مراسم نوروز را در عمارت نقش جهان اصفهان برگزار نمود و این شهر را پایتخت همیشگی ایران اعلام نمود.

نوروز در دوران معاصر

نوروز به ‌عنوان یک میراث فرهنگی در دوران معاصر همواره مورد توجه مردم قرار داشته و هر ساله برگزار می‌شود. البته برگزاری جشن نوروز به ‌صورت آشکار در برخی از کشورها توسط برخی حکومت‌ها برای مدت‌ زمانی ممنوع بوده است. حکومت شوروی برگزاری جشن نوروز را در برخی از کشورهای آسیای مرکزی مانند ترکمنستان، قرقیزستان و تاجیکستان ممنوع کرده بود و این ممنوعیت تا زمان میخائیل گورباچف ادامه داشت. با این وجود، مردم این مناطق نوروز را به‌گونهٔ پنهانی و یا در روستاها جشن می‌گرفته‌اند. همچنین برخی از مردم این مناطق برای جلب موافقت مقامات محلی نام دیگری بر روی نوروز می‌گذاشتند؛ به‌طور مثال در تاجیکستان، مردم با اتلاق جشن لاله یا جشن ۸ مارس سعی می‌کردند که آیین‌های نوروز را بی مخالفت مقامات دولتی به جای آورند. همچنین در افغانستان، در دوران حکومت طالبان، برگزاری جشن نوروز ممنوع بود و این حکومت تنها تقویم هجری قمری را به رسمیت می‌شناخت.

آیین‌های نوروزی

خانه‌تکانی: خانه‌تکانی یکی از آیین‌های نوروزی است که مردم بیشتر مناطقی که نوروز را جشن می‌گیرند به آن پایبندند. در این آیین، تمام خانه و وسایل آن در آستانه نوروز گردگیری، شستشو و تمیز می‌شوند. این آیین در کشورهای مختلف از جمله ایران، تاجیکستان و افغانستان برگزار می‌شود.

آتش‌افروزی: رسم افروختن آتش، از زمان‌های کهن در مناطق نوروز متداول شده است. در ایران و بخش‌هایی از افغانستان، این رسم به‌صورت روشن کردن آتش در شب آخرین چهارشنبه سال متداول است. این مراسم چهارشنبه‌سوری نام دارد. پریدن از روی آتش در ایام نوروز در ترکمنستان نیز رایج است. همچنین رسم افروختن آتش در بامداد نوروز بر پشت بام‌ها در میان برخی از زرتشتیان (از جمله در برخی از روستاهای یزد در ایران) مرسوم است.

سفره‌های نوروزی: سفره‌های نوروزی یکی از آیین‌های مشترک در مراسم نوروز در بین مردمی است که نوروز را جشن می‌گیرند. در بسیاری از نقاط ایران و برخی از نقاط افغانستان، سفره هفت سین پهن می‌شود. در این سفره هفت چیز قرار می‌گیرد که با حرف سین آغاز شده باشد؛ مثل سرکه، سنجد، سمنو، سیب و … پهن کردسفره هفت سین در ایران آداب و رسوم خاصی دارد. روی سفره آینه می گذارن که نشانه روشنایی، شمع که نشانه نورو درخشش، یک کاسه آب که نشانه پاکی می‌باشد.برای زیبایی سفره از سنبل استفاده می‌کنندو این جزء سین های هفت سین به حساب نمی‌آید. برای تزئین سفره از تخم مرغ رنگ شده استفاده می‌شود. بعد از ورود ماهی قرمز از چین به ایران از این ماهی‌های کوچک جهت زیبایی سفره هفت سین استفاده می‌شود همچنین بعد از ورود اسلام به ایران کتاب قرآن نیز بر روی سفره قرارداده می‌شود.

تمامی هفت سینی که چیده می‌شود یک معنی خاص را نیز به همراه دارند. مثلا سیب نماد زیبایی وتن درستی است، سنجد به روایتی نماد عشق و محبت است، سبزه سرسبزی زندگی؛ سمنو برکت، سکه رزق و روزی و سیر سمبل شفاو سلامتی است. در کابل و شهرهای شمالی افغانستان، سفره هفت میوه متداول است. در این سفره، هفت میوه قرار می‌گیرد، از جمله؛ کشمش سبز و سرخ، چارمغز، بادام، پسته، زردآلو و سنجد. چیدن سفره‌ای مشابه با استفاده از میوه‌ خشک شده، در بین شیعیان پاکستان هم مرسوم است. علاوه بر این، سفره هفت شین در میان زرتشتیان، و سفره هفت میم در برخی نقاط واقع در استان فارس در ایران متداول است. در جمهوری آذربایجان نیز بدون توجه به عدد هفت، بر روی سفره‌های نوروزی خود، آجیل قرار می‌دهند.

غذاهای نوروزی : یکی از متداول‌ترین غذاهایی که به مناسبت نوروز پخته می‌شود، سمنو (سمنک) است. این غذا با استفاده از جوانه گندم تهیه می‌شود. در بیشتر کشورهایی که نوروز را جشن می‌گیرند، این غذا طبخ می‌شود. در برخی از کشورها، پختن این غذا با آیین‌های خاصی همراه است. زنان و دختران در مناطق مختلف ایران، افغانستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان سمنو را به‌صورت دسته‌جمعی و گاه در طول شب می‌پزند و در هنگام پختن آن سرودهای مخصوصی می‌خوانند. پختن غذاهای دیگر نیز در نوروز مرسوم است. به‌طور مثال در بخش‌هایی از ایران؛ سبزی پلو با ماهی، در ترکمنستان، نوروزبامه، در قزاقستان، اویقی آشار، در بخارا، انواع سمبوسه پخته می‌شود. به‌طور کلی پختن غذاهای نوروزی در هر منطقه‌ای که نوروز جشن گرفته می‌شود مرسوم است و هر منطقه‌ای غذاها و شیرینی‌های مخصوص به خود را دارد.

دید و بازدید : دید و بازدید عید یا عید دیدنی یکی از سنت‌های نوروزی است که در بیشتر کشورهایی که آن را جشن می‌گیرند، متداول است. در برخی از مناطق، یاد کردن از گذشتگان و حاضر شدن بر مزار آنان در نوروز نیز رایج است. مسابقات ورزشی: برگزاری مسابقات ورزشی عمومی در معابر شهری و روستایی، یکی‌ دیگر از آیین‌هایی است که در برخی از کشورها به مناسبت نوروز برگزار می‌شود. در ترکمنستان، مردان و زنان ترکمن، بازی‌ها و سرگرمی‌های ویژه‌ای از جمله سوارکاری، کشتی، پرش برای گرفتن دستمال از بلندی و شطرنج برگزار می‌کنند. برپایی جنگ خروس و شاخ‌زنی ‌قوچ‌ها از دیگر مراسمی است که در ترکمنستان برگزار می‌شود. در استان‌های شمالی افغانستان نیز مسابقات بزکشی به مناسبت‌های مختلف از جمله نوروز برگزار می‌شود.

طبیعت‌گردی: مردم ایران روز سیزدهم فروردین، به مکان‌های طبیعی مانند پارک‌ها، باغ‌ها، جنگل‌ها و مناطق خارج از شهر می‌روند. این مراسم سیزده‌به‌در نام دارد. از کارهای رایج در این جشن، گره زدن سبزه و گفتن دروغ سیزده است. مراسم سیزده‌به‌در در مناطق غربی افغانستان ازجمله شهر هرات نیز برگزار می‌شود. با وجودی که روز سیزدهم فروردین در کشور افغانستان جزو تعطیلات رسمی نیست، اما مردم این مناطق برای گردش در طبیعت، عملا کسب و کار خود را تعطیل می‌کنند. مردم این منطقه همچنین اولین چهارشنبه سال را نیز با گردش در طبیعت سپری می‌کنند. علاوه بر این، ساکنان کابل در افغانستان، در طول دو هفته اول سال برای گردش به همراه خانواده به مناطقی که در آنها گل ارغوان می‌روید، می‌روند. یکی دیگر از آیین‌های نوروز که در آسیای مرکزی و کشور تاجیکستان مرسوم است، مراسم گل‌گردانی و بلبل‌خوانی است. گل گردان‌ها از دره و تپه و دامنهٔ کوه‌ها، گل چیده و اهل دهستان خود را از پایان یافتن زمستان و فرا رسیدن عروس سال و آغاز کشت و کار بهاری و آمدن نوروز مژده می‌دهند…

نوروز پس از اسلام – نوروز در صدر اسلام : در صدر اسلام ایرانیانى که در مرکز خلافت به سر مى برند، طبق سنت ملى خویش به این عید پاى بند بودند؛ در خبر است: « اتى امیر المؤ منین علیه السلام بهدیه النیروز، فقال علیه السلام علیم السلام ما هذا؟ فقالوا: یا امیر المؤ منین الیوم النیرو، فقال علیه السلام علیهم السلام اصنعوا لنا کل یوم نیروزا.» چیزى به رسم هدیه نوروزى به حضور امیر المؤ منین على – علیه السلام – تقدیم شد، حضرت پرسید: این چیست ؟ عرض کردند: یا امیر المؤ منین امروز نوروز است ، فرمود: هر روز را براى ما نوروز سازید. امویان و عباسیان هدایاى نوروزى را که قبل از اسلام در دربارهاى ایران رایج بود از نو معمول داشتند ، چنانکه وارد شده است: منصور، دومین خلیفه عباسى به امام کاظم – علیه السلام – پیشنهاد نمود عید نوروز جلوس نماید تا مردم عید را به آن حضرت تبریک گویند و هدایاى آنها را دریافت نماید در اعتقادات کهن ایرانی روزی است که آفریدگار از خلقت جهان فارغ می‌شود و روز آفرینش انسان است. علامه مجلسی نیز در جلد ۵۹ بحارالانوار در معرفی نام روزهای ماه های ایرانی در باره «روز هرمزد» که اولین روز ماه است ، قید نموده است که « خلقت آدم در این روز بوده است.»

آورده اند که در زمان حضرت رسول (ص) در نوروز جامی سیمین که پر از حلوا بود برای پیغمبر هدیه آوردند و آن حضرت پرسید که این چیست؟ گفتند که امروز نوروز است. پرسید که نوروز چیست؟ گفتند عید بزرگ ایرانیان. فرمود: آری، در این روز بود که خداوند عسکره را زنده کرد. پرسیدند عسکره چیست؟ فرمود عسکره هزاران مردمی بودند که از ترس مرگ ترک دیار کرده و سر به بیابان نهادند و خداوند به آنان گفت بمیرید و مردند. سپس آنان را زنده کرد وابرها را فرمود که به آنان ببارند از این روست که پاشیدن آب در این روز رسم شده. سپس از آن حلوا تناول کرد و جام را میان اصحاب خود قسمت کرده و گفت کاش هر روزی بر ما نوروز بود. مفضل بن‏ عمر می‏ گوید: امام صادق (ع) در ضمن خبری طولانی فرمود : خداوند به حزقیل وحی فرمود یا حزقیل ، این روز شریف و با ارزش بزرگی است نزد من ، و قسم خورده‏ ام که کسی در این روز ، نیازی از من طلب‏ نکند ، مگر آنکه برآورده سازم و آن روز نوروز است ..حضرت امام صادق (ع)فرمودند: «در آغاز فروردین، آدم آفریده شد و آن روز فرخنده‌ای است برای طلب حاجت‌ها و برآورده شدن آرزوها و دیدار پادشاهان و کسب دانش و ازدواج و مسافرت و داد و ستد. در آن روز خجسته بیماران بهبودی می‌یابند و نوزادان به آسانی زاده می‌شوند و روزی‌ها فراوان می‌گردد.» از سلمان فارسی نقل شده: نخستین روز فروردین هرمزد نام دارد که از نام های خداوند است و روز بسیار مبارکی می باشد.

از امام موسی بن جعفـر نقل شده که فرمودنـد: این روز بسیـار قدیمی است. روز نوروز خداوندازبندگان پیمان گرفت که او راپرستش کنند، برای او شریک قائل نشوند و با آئین فرستادگان درآیند.حضرت علی (ع)در این روز بر مردم نهروان غالب شدنقل شده است عید نوروز همان روزی است که حضرت سلیمان علیه‌السلام انگشتری خویش را پس از مدتی پیدا کرده است.

آداب و اعمال اسلامی نـوروز : بر اساس روایت معلی بن خنیس برخی از آداب این روز عبارتند از: ۱- غسل کردن، پوشیدن جامه نو و معطر گردیدن به بوی‌های خوش ۲- روزه داشتن ۳- خواندن دعا: علامه مجلسی در کتاب « زادالمعاد» آورده است که در وقت تحویل سال این دعا را بسیار بخوانید: « یا مقلب‌القلوب والابصار یا مدبر اللیل والنهار یا محول الحول و الاحوال حول حالنا الی احسن الحال.» در روایت معلی بن خنیس نیز آمده است که امام جعفر صادق به وی آموخت که در عید نوروز دعای «اللهم صلَ علی محمد و آل محمد ، الاوصیاء المرضییّن ، و علی جمیع انبیائک و رُسُلک….» را بخواند که قبلاً به آن اشاره شده است. ۴- تلاوت قرآن کریم: بر اساس روایات دینی تلاوت قرآن به ویژه سوره های حمد، توحید ، قدر ، کافرون ، فلق و ناس بسیار تاکید شده است. ۵- اقامه نماز

نوروز در اشعار فارسی

گویندگان ایرانی از دیرباز تاکنون در وصف نوروز و جشن فروردین که همراه مواهب گرانبهای طبیعت و هنگام تجدید عهد نشاط و شادمانی است، داد سخن داده‌اند و ما در ذیل به برخی از لطایف اشعار پارسی در این موضوع اشارت می‌شود:

فرخی سیستانی ترجیع‌بند مشهوری در وصف نوروز دارد که بند اول آن چنین است:

ز باغ ای باغبان ما را همی بوی بهار آید/ کلید باغ ما را ده که فردامان به کار آید

کلید بـاغ را فردا هـزاران خواستار آید/ تولختی صبرکن چندان که قمری برچنارآید

چو اندر بـاغ تو بلبل به دیدار بهار آید/ ترا مهمان ناخوانده به روزی صد هزار آید

کنون گرگلبنی را پنج شش گل درشمار آید/ چنان‌دانی که هرکس را همی زو بوی یارآید

بهار امسال پندار همی خوشتر ز پار آید/ وزین خوشتر شودفرداکه خسرو از شکارآید

بدین شایستگی جشنـی بدین بایستگی روزی/ ملک را درجهان هرروز جشنی داد و نوروزی

منوچهری مسمطی در نوروز ساخته که بند اول آن این است:

آمـد نوروز هـــم از بامـــداد/ آمدنــش فرخ و فرخنـــده باد

باز جهان خرم و خـوب ایســـتاد/ مرز زمستــان و بهاران بــزاد

ز ابر سیـــه روی سمن بــوی داد/ گیتـی گـردید چـو دارالقـرار

بوالفرج رونی گوید: