قیام ابوالقاسم خان بختیار

خرداد ۲۳, ۱۳۹۹ سرزمین ما ـ مشاهیر و مفاخر بختیاری, تاریخ و فرهنگ, موضوعات سایت ۰

---

ابوالقاسم خان بختیار، از مبارزان دوره پهلوی

 ابوالقاسم خان بختیار از روشنفکران و مبارزان برجسته بختیاری دوره پهلوی در سال ۱۲۹۳ خورشیدی در تهران زاده شد. وی فرزند لطفعلی خان امیرمفخم و نوه امامقلی خان ایلخانی و مادرش بهجت السلطنه دختر عبداله میرزا حشمت الدوله نوهٔ  نوه عباس میرزا قاجار بود، که از ملاکین روستاهای کمره و خمین بشمار می‌آمد.^[۳] ابوالقاسم خان چند سالی در تهران به تحصیل پرداخت، در سن ۱۴ سالگی برای ادامه تحصیل، عازم لندن شد. وی ۵ سال در انگلستان در رشته برق و الکترونیک، به تحصیل پرداخت. وی در سال ۱۳۱۴ خورشیدی در تهران با بی‌بی عظیمه بختیار، دختر نصیرخان سردار جنگ ازدواج کرد.

  مناصب دولتی: ابوالقاسم خان بختیار در شرایط هرج و مرج کشور بعد از شهریورماه ۱۳۲۰ خورشیدی از سوی دولت به عنوان فرماندار کاشان منصوب شد و با مظنون شدن دولت به او که به آلمان‌ها گرایش دارد و تحت فشار انگلیسی‌ها، بعد از شش ماه از فرمانداری کاشان عزل و به تهران فراخوانده شد.^[۴]  بعد از کش و قوس‌های فراوان در سال ۱۳۲۴ خورشیدی با مشارکت جهان‌شاه خان صمصمام، پسر مرتضی‌قلی خان فرماندار شهرکرد شد، که تا به حال در بختیاری صورت نگرفته بود و قدرت بین دو خانواده ایلحانی و حاجی ایلخانی به صورت مشترک تقسیم شد.

  در سال ۱۳۲۵ خورشیدی بدنبال قضایای  نهضت جنوب و شرکت مرتضی قلی خان در آن، ابوالقاسم خان به کمک مظفر فیروز و حمایت بی‌دریغ و گسترده قوان السلطنه توانست به مشارکت جهانشاه خان صمصام در فرمانداری شهرکرد و بختیاری پایان دهد،^[۵] اما بعد از چندی منوچهرخان اسعد پسر سردار اسعد از خانواده ایلخانی در منصب فرمانداری با ابوالقاسم خان شریک شد و تا پایان سال ۱۳۳۶ خورشیدی مشترکا به کار خود ادامه دادند، در پایان همین سال ابوالقاسم خان از فرمانداری عزل شد.

در سال ۱۳۲۵ که دولت، ارتش را برای  غائله آذربایجان بسیج کرد، ابوالقاسم خان با جمع کثیری از بختیاری‌ها در سرکوب فرقه دموکرات و آزادی خطه آذربایجان شرکت داشت. در سال ۱۳۳۰ خورشیدی هنگامی که دکتر مصدق به نخست وزیری رسید، ابوالقاسم خان بختیار دوران انزوای خود را پایان داد و به سمت فرمانداری کردستان منصوب شد و بعد از ۹ ماه به اتهام ارتباط با روس‌ها عزل گردید. (اتهامی که ثابت نشد)^[۶]

قیام های ابوالقاسم خان

  قیام اول:  وی پس از فروپاشی سلطنت رضاشاه در سالهای ۱۳۲۱ و ۱۳۳۱ دست به قیام ها و شورش‌هایی در ایل بختیاری زد و به مقابله با حکومت پهلوی پرداخت. ابوالقاسم خان در دو مرحله دست به قیام زد که دلایل و انگیزه‌های مختلف و متفاوتی داشت که عبارتند دخالت بیگانگان، احیای قدرت از دست رفته ایل بختیاری، از دست دادن مناصب دولتی خود، نابودی دولت پهلوی بخاطر کشتن خوانین بختیاری در سال ۱۳۱۳ و تصرف املاک آنها.^[۸]

برخی از مقامات بختیاری به متمایل به انگلیس بودند، اما در  جنگ جهانی اول و جنگ جهانی دوم بیشتر سران و خوانین جوان و اکثریت بختیاری ها به دلیل نفرت از انگلیس به آلمان گرایش یافتند .ابوالقاسم خان وقتی ۱۳۲۰ از فرمانداری کاشان عزل شد همراه با چند نفر از خوانین کهگیلویه مخفیانه خارج شدند و به سوی اصفهان حرکت نمودند. بعد از باخبر شدن دولت از خروج خان بختیاری دستور دستگیری وی را صادر کرد.

  ابوالقاسم خان بعد از مناسب دیدن اوضاع برای شروع شورش نامه به خوانین و کلانتران نوشت و از آنها کمک خواست و آنها را از نیت خود آگاه کرد در ۲۷ اسفند ۱۳۲۰ پاسگاه  آلونی تصرف و کل منطقه سه دهستان در اختیار ابوالقاسم خان قرار گرفت. در نوروز ۱۳۲۱ توانست پادگان  لردگان را خلع سلاح کند. با گسترش شورش سرهنگ شمسی به واسطه شخصی به نام علیزاده، که با ابوالقاسم خان رابطه دوستی داشت، زمینه ملاقات سرلشگر زاهدی با ابولقاسم خان را بوجود آورد. ملاقات در اردیبهشت ۱۳۲۱ در  گردبیشه انجام شد و ابوالقاسم خان دست از شورش برداشت و راهی  اصفهان شد و در عوض به‌عنوان نماینده ارتش در بختیاری، به منطقه بختیاری بازگشت.^[۹]

قیام دوم:  قیام دوم ابوالقاسم خان در نیمه دوم سال ۱۳۳۱ خورشیدی آغاز و در نیمه اول سال ۱۳۳۲ خاتمه یافت که در بین بختیاری‌ها به سال ابوالقاسم خانی شهرت دارد در این قیام ابوالقاسم خان به همراه جنگجویان بختیاری به مقابله با نیروهای حکومت پهلوی برخاست و در مناطقی از بختیاری از جمله کوهرنگ، بازفت، دشتک، اردل، و میزدج به جمع آوری نیرو پرداخت و جنگ و درگیری های شدیدی با نیروهای ارتش داشت. 

تشکیک در اهداف قیام ابوالقاسم خان: برخی معتقدند این قیام به تحریک دربار یا انگلیس علیه دولت دکتر مصدق صورت گرفته است،  زیرا آنها از نهضت  ملی شدن صنعت نفت نگران بودند و می‌خواستند مصدق را تضعیف کنند. اما در واقع ابولقاسم خان از قبل مخالف حکومت شاه بود، و شاه و دربار بخاطر نفرت از مصدق بظاهر در مقطعی جانب ابوالقاسم خان را گرفتند۱۰   اما ابولقاسم خان در نطق های خود در بختیاری  هدف خود را احیاء مجد و عظمت بختیاری و دفاع از حقوق مردم بختیاری اعلام کرد و همزمان شدن قیام وی با جریانات نهضت ملی را در راستای مخالفت با این نهضت ندانست. به هر حال چون ابوالقاسم خان قبلا نیز (سال ۱۳۲۱) دست به قیام علیه حکومت شاه زده بود، قیام دوم وی و همزمانی با دولت دکتر مصدق را نمی توان هماهنگی با دربار علیه مصدق دانست.

    متن سخنان ابوالقاسم خان بختیار در میان سران بختیاری در منطقه اشکفت شمی در ۲۵ کیلومتری ایذه و در قلعه زراس :  «اینجانب ابوالقاسم خان فرزند لطفعلی خان امیر مفخم که معرف حضور اکثر بزرگان و سران ایل بختیاری هستم، یک حرکت  سیاسی را آغاز کرده ام که انگیزه آن رهایی بختیاری از ظلم و جور دولتهای وقت می باشد. زیرا بختیاری از آغاز دوران نادرشاه تا به کنون با همه فداکاریها و جانبازیهای خود در راه پاسداری از شرف و ناموس ایران همواره مورد تعدی و تجاوز حکام ولایت بوده و با این که پیروزیهایی کسب شده در طی چند سلسله پادشاهی ایران مرهون از خودگذشتگی جوانان این سرزمین بوده لیکن نصیبی که از این پیروزیها برای ایل ما به دست آمده ، جز بدبختی و ناکامی نبوده است و ما چگونه برخود هموار کنیم که با داشتن هزاران تفنگ بردار و باسواد و رجال شایسته ، یک نفر درجه دار عامی از دیار ترک زبان بر ما حکومت کند و چماق ژاندارم دولتها به عناوین مختلف بر سر ما فرود آید و ما را در حقارت و اسارت نگه دارد؟  می دانید که چشمه تمام چاههای نفت در خاک بختیاری است ولی از این همه استخراج و بهره برداری کمترین نصیبی به خود ایل بختیاری نمی رسد ، حتی قراردادی هم که شرکت با بختیاری داشت لغو گردیده است، جاده نداریم، مدرسه نداریم، از همه مظاهر پیشرفته و ترقی  بی نصیبیم، در فقر و گرسنگی به سر می بریم و غذای ما آرد بلوط است . ما که برای احقاق حق خود برخاستیم و متأسفانه پیام من با نهضت ملی تفاوت پیدا کرده و ممکن است ملت عزیز ایران حرکت مرا سوء تعبیر نماید ولی عقب ماندگی و محرومیت ایل ما مرز نمی شناسد و زمان را نمی توان ملاک قرار دهد. و ادامه می دهد که ما خودانگیخته هستیم و وابسته به هیچ دولت خارجی و قدرت داخلی نبوده و به نیروی سلحشوران بختیاری خود متکی هستیم. بنابراین در راه این هدف والا خون باید نثار کرد اگرچه با ناکامی روبرو شویم. ما فردا صبح به یاری خدا به سوی قلعه زراس حرکت تا مبارزه را آغاز کنیم. پس هر که با ماست ، ما را یاری خواهد کرد و هر که را ترس و وحشت فرا گرفته ما را رها می کند. سپیده دم فردا خواهد رسید و به ما خواهد گفت چه کسانی در کنار ما مانده اند.».

    این قیام سرانجام با تفرقه بین خوانین بختیاری و سرکوپ شدید حکومت پهلوی این قیام شکست خورد و ابوالقاسم خان به منظور جلوگیری از کشتار و رنج ایل، به نبرد خود پایان داد و حاضر به مذاکره با حکومت گردید.  ابوالقاسم خان بختیار  در سال ۱۳۲۲ به دستور شاه توسط پسر برادر خود، سپهبد تیمور بختیار دستگیر و تحت الحفظ به تهران برده شد و در مورخ ۲۹ آذر ۱۳۳۲ بعد از محاکمه تبرئه گردید.^[۷  ولی در مقطعی دیگر دوباره زندانی شد.

  در گذشت: نهایتا ابوالقاسم خان بختیار در تاریخ ۱۵ شهریور ۱۳۳۵ خورشیدی در سن ۴۲ سالگی به‌طرز مشکوکی در زندان در تهران درگذشت و در محوطه شاه عبدالعظیم به خاک سپرده شد. علت مرگ زودهنگام وی همچنان در پرده‌ای از ابهام است، اما گفته شد شاه دستور قتل وی را داده یود .

زندگی خصوصی : وی در سال ۱۳۱۴ خورشیدی در تهران با بی‌بی عظیمه بختیار، دختر  نصیرخان سردار جنگ ازدواج کرد و حاصل این ازدواج ۲ پسر با نام‌های سیاوش خان و کوروش خان بختیار و یک دختر با نام هوری‌وش بود. بی‌بی عظیمه که خود از زنان برجسته بختیاری بود و بعد از مرگ همسر نیز فعالیت های سیاسی داشت در ششم بهمن ۱۳۷۹ در پاریس درگذشت و در قبرستان نانتر پاریس بخاک سپرده شد.^[۱۲] 

۲۳ خرداد ۱۳۹۵ ـ سایت سرزمین ما

برخی منابع: ۱ـ  شهنی، عباس. تاریخ مسجدسلیمان و تحولات نفت.   ۲ـ مکبن رز، الیزابت. با من به سرزمین بختیاری بیایید.    ۳ـ نوذری، عزت‌الله. تاریخ اجتماعی ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی.    ۴ـ مهدی‌نیا، جعفر. زندگانی سیاسی قوام السلطنه.   ۵ـ  صولت قشقایی، محمدناصر. خاطرات سال‌های بحران  ۶ـ سردارظفر، خسرو خان. خاطرات سردار ظفر بختیاری، مجله وحید.    ۷ـ  خسروی، عبدالعلی. فرهنگ سیاسی عشایر جنوب ایران.   ۸ـ  اسفندیاری، ثریا. کاخ تنهایی   ۹ـ   امیر علائی، شمس الدین. خاطرات من درباره یادداشت‌های پراکنده.   ۱۰ـ علیزاده، مصطفی. ابوالقاسم بختیاری، قربانی بازی سیاست.   ۱۱ـ امیری، مهراب. حکومتگران بختیاری.    ۱۲ـ مسعود بهنود، کشته شدگان بر سر قدرت،.   ۱۳ـ  تقی‌پور، علی اکبر. تاجی بر تارک تاریخ معاصر و …

ترانه ابولقاسم خان که در مرثیه وی سروده شد:

***

بی بی عظیمه بختیار همسر ابولقاسم خان و از زنان برجسته بختیاری ـ ۱۹۴۰

 زندگینامه و تصاویر بی بی عظیمه

 

bigtheme

---