سرزمیـن ما – مکتبخانه‌ها و مدارس نوین در بختیاری

مکتبخانه‌ها و مدارس نوین در بختیاری

فروردین ۱۷, ۱۴۰۴ سرزمین ما انتقادی و اجتماعی, تاریخ و فرهنگ, شعر و ادب, موضوعات سایت ۰

مکتبخانه‌ها و مدارس نوین در بختیاری

مکتبخانه های قدیمی در ایران

در ایران باستان آموختن را ارج می نهادند و اگرچه برای همه طبقات امکان آموزش فراهم نبود اما طبقات معینی مانند شاهزادگان، دبیران و اشراف، لشگریان و.. در مکتبخانه های ویژه سواد یاد می گرفتند و محفل دانشمندان برای گسترش علم و دانش برپا بود. مرکز علمی بزرگ جندی شاهپور در دوره ساسانیان از مراکز معروف علمی در جهان بود. در دین مبین اسلام نیز از همان آغاز به آموختن علم و دانش اهمیت ویژه ای داده شد طلب علم فریضه واجب دانسته شد و در کنار مساجد همواره محافل علم و دانش برپا بود. در سطوح بالاتر در سرزمین های اسلامی و ایران دانشگاهها و مراکز بزرگ علمی به همت دانشمندان ایرانی همچون نظامیه ها تاسیس گردید که تا قرن ها از مراکز بزرگ علم و دانش و تربیت دانشمندان و ادبا در جهان بودند.

نظام آموزشی ایران برای کودکان از روزگاران قدیم تا قبل از قرن معاصر نظام مکتبخانه ای بود. مکتبخانه ها پایه های مدارس امروزی هستند. مکتبخانه محل آموختن و یادگیری کودکان بود که افراد باسوادی با نام ملا یا میرزا، یا آخوند با شیوه های قدیمی در این مکتبخانه ها تدریس می کردند کلمه ملا هم به معنی معلم و هم به عنوان شخص باسواد و نویسنده اسناد بکار می رفت. خانواده ها کودکان خود را از سن شش سالگی به بعد مکتب می فرستادند و آموزش عمومی معمولا تا سن بلوغ کودکان ادامه داشت و پس از آن خانواده هایی که علاقمند به آموزش بیشتر فرزندان خود بودند دوره مکتب را در سطوح بالاتر ادامه می دانند.

در مکتب خانه اغلب در حد سواد خواندن و نوشتن تدریس می کردند و در سطح بالاتر برخی دروس ادبی و شرعیات تدریس می شد برخی دروس مکتبخانه: آموختن حروف الفبا یا ابجد ، نصاب الصبیان، آموزش قرآن(عم جزء)، آموزش احکام شرعی، صرف میر ، گلستان و بوستان سعدی و خمسه نظامی ، دیوان حافظ، مثنوی و… علم حساب (سیاق) نیز می آموختند سیاق عبارت بود از کلمه های مخفف عربی که ظاهرا از روی علایم پهلوی در حدود سال هشتاد هجری برای نوشتن دفترهای دیوان وضع شد و برای حساب و کتاب کردن به شیوه قدیمی بکار می رفت. برخی بزرگان قدیم هنوز برای حساب کردن از خط سیاق استفاده می کنند. مشق خط(خوشنویسی) خط ریز و درشت نیز در مکتبخانه تعلیم داده می شد. در مناطق بختیاری کتابهایی مانند منظومه فلک ناز و خورشید آفرین ، حیدر بیک، ملک جمشید و غیره را نیز می خواندند. برای نوشتن نیز معمولا از قلم و نی و مرکب سیاه استفاده می کردند ملزومات مکتبخانه را کودکان در خورجینی می گذاشتند و همراه خود می آوردند.

در ایران مکتبخانه به صورت مختلط بود ودر جاهایی که دختران نیز به مکتب می رفتند، دختر و پسر باهم به مکتب می رفتند آموزش در مکتبخانه تا سن بلوغ و قبل از ۱۵ سالگی بود بعد از آن کودکان باید وارد کار و اشتغال شوند. در مراحل بالاتر افرادی که مشتاق آموختن بودند باید وارد مدارس علمیه می شدند که حوزه های علمیه آن زمان بودند. شیوه آموزش در مکتب‌خانه‌‌ها انفرادی بود. شاگردان مکتب‌خانه تابستان در حیاط و زمستان در اتاق بر فرشی که از خانه می آوردند می‌نشستند و رحل یا لوح در پیش داشتند. لوح یا رحل، صفحه‌ای فلزی بود که با قلم نی و مرکب و یا جوهر بر روی آن نوشته سپس آن را می‌شستند. مکتبدار بر سکویی می نشست و ترکه‌ای در دست داشت.نخست شاگردان بزرگ تر جلو آمده درس می گرفتند و سپس آنان به عنوان خلیفه مأمور آمورش به دیگران می شدند. در مکتبخانه از چوب و فلک برای تنبیه کودکان استفاده می‌شد..

معمولا برای تحصیل دستمزد معینی پرداخت نمی شود معمولا دستمزد ملای مکتبدار را خود مردم اغلب به صورت کالا و جنس بود پرداخت می کردند مانند مقداری گندم، کشمش، مواد لبنی یا گوشت و دیگر محصولات زراعی و دامی و متمکنین نیز به صورت لباس و پارچه و غیره پرداخت می کردند. گاهی نیز در اذای آموزش آنان که می توانستند کارهای مکتبدار را انجام می دادند مانند کمک در زراعت و جمع آموری محصول و برف روبی خانه و غیره و گاهی برای وی ولیمه می آوردند. و عده ای هیزم و سوخت برای مکتبخانه یا خانه ملا می آوردند. در برخی نقاط نیز مکتبخانه ها وقفی رایگان برای آموزش کودکان بویژه کودکان یتیم تاسیس می شد.

محل مکتب خانه ها مکانی بود که اغلب در مسجد محل تشکیل می شد یا در منزل ملای مکتبدار که دکان یا اتاق بزرگی بود که در آن حصیر یا نمد کهنه و مندرس همراه میز کوتاه، کرسی و تشکچه مکتب دار و چند ترکه آلبالو و چوب و فلک وجود داشت. در همه مناطق نیز مکتب خانه وجود نداشت بیشتر در نقاط برخوردار یا نقاطی که از نظر علمی و فرهنگی در سطح بالاتری بودند. بنابراین اغلب مردم ایران در آن دوران بی سواد بودند تا دوره مشروطیت تنها پنج درصد مردم باسواد بودند و تا قبل از انقلاب حدود ۳۰ درصد باسواد بودند. در بختیاری نیز به دلیل محرومیت در دوره پهلوی میزان سوادآموزی کم بوده است. دیتر اِمان پژوهشگر آلمانی در سال ۱۳۵۱ خورشیدی می نویسد: «بیش از ۸۰ درصد عشایر بختیاری از نعمت سواد محرومند»^۱

مدارس نوین

از زمان امیرکبیر در دوره قاجار و پس از آن از دوره مشروطیت مدارسی به شیوه جدید در ایران تاسیس گردید اما تا اواسط دوران پهلوی (دهه ۱۳۳۰) هنوز مکتبخانه ها در بسیاری از نقاط ایران رواج داشتند امیرکبیر با تاسیس دارالفنون راه را برای شیوه نوین آموزش در ایران بازکرد. امیرکبیر را می توان آغازگر مدارس نوین و دانشگاه در ایران دانست سپس با حمایت امین الدوله و به دست میرزا حسن رشدیه مدارسی به شیوه نوین فعلی در تهران و تبریز ایجاد شد. و به تدریج مدارس نوین جای مکتبخانه ها را گرفت. از آغاز مشروطیت، در قانون اساسی مصوب آبان ماه سال ۱۲۹۰ ش. آموزش اجباری برای هر ایرانی از هفت‌ سالگی مقرر شده است، در مردادماه ۱۳۲۲ش نیز اجرای آموزش اجباری به تصویب مجلس رسیده و بر پایه ی آن می بایست در ظرف ده سال در همه ی کشور آموزش دبستانی اجرا شده باشد.

اما «در مدارس جدید تا اواسط دوران پهلوی «به میزان چشم گیری فرزندان مالکان، سرمایه دارها و کارمندان دولتی تحصیل می کردند و قشرهای زحمتکش مردم و دهقانان، کارگران، پیشه وران به طور کلی از امکان به مدرسه گذاشتن فرزندانشان محروم بودند… در نظام نوین آموزشی به تقلید از فرانسه دوازده سال تحصیلی وجود داشت شش سال اول آن در مدرسه ابتدایی سپری می شد و دوره شش ساله دبیرستان نیز از دو سیکل تشکیل می شد»^۲

مدارس نوین در بختیاری /سردار اسعد و خوانین بختیاری پیشگام در مدرسه سازی:

در استان چهارمحال بختیاری و سرزمین بختیاری نخستین بار سردار اسعد بختیاری (از سران بزرگ مشروطیت) در سال ۱۲۸۳ هـ.ش مدارسی را با شیوه نوین در مرکز استان (شهرکرد) و جونقان تاسیس کرد و با هزینه شخصی خود معلمانی از تهران برای آموزش در این مدارس به بختیاری آورد. و به تشویق وی دیگر خوانین بختیاری در بروجن، سورشجان، شلمزار ، گهرو و… و سایر نقاط بختیاری مدارسی را تاسیس کردند. سردار اسعد همچنین تمام حقوق و مزایای خود را که مجلس شورای ملی برای وی به مبلغ شش هزار تومان سالانه تعیین نمود، به وزارت معارف(آموزش و پرورش) اهدا کرد که هرساله صرف توسعه مدارس نوین گردد که در آن زمان معادل هزینه ساخت صدها مدرسه بود. در سال ۱۲۸۷ شهاب السلطنه در بروجن با اختصاص منزل خود مدرسه شهاب را بنا نهاد. در سال ۱۳۱۸ منوچهرخان اسعد پسر سردار اسعد در گهرو مدرسه جدید دایر کرد. مرتضی قلی‌خان فرزند صمصام السلطنه در شلمزار مدرسه تاسیس کرد. خوانین بختیاری همچنین در اردل، فرخشهر، دزک، هفشجان، سورشجان و سایر نقاط مدرسه دایر کردند. بی بی ماه بیگم بختیاری همسر مرتضی قلی‌خان نیز مدرسه شبانه روزی و پرورشگاه بزرگ استان را به صورت خیریه در سال ۱۳۱۰ در شهرکرد تاسیس نمود (در محل مجتمع امام صادق فعلی و مدارس اطراف آن) که این اقدامات موجب تحول در آموزش و پیشرفت استان گردید. مکتبخانه مجانیِ تهران قدیم کجا بود؟ - همشهری آنلاین

تصویری از مکتبخانه قدیم

پژمان بختیاری (شاعر بزرگ معاصر) در خاطرات خود از دوران کودکی و تحصیل در «مکتبخانه دشتک بختیاری» یاد می‌کند و در مورد آن روزگاران (بیش از یکصدسال قبل) می نویسد:

«… مکتبخانه ما، مسجدی تاریک بود که «چنار بسیار عظیم» و چندصدساله‌ای بر آن سایه می‌افکند. کلاس درس در باقی مانده دوران گرما و تابستان، سکوی بزرگ زیر چنار بود و در فصل زمستان در داخل مسجد که به وسیله چند پیه سوز قلمزده مسینه روشن می شد. … «ملاعلی بنده»، استاد مکتب ما بود و تمام دختران و پسران «دشتکی» در محضرش درس می خواندند…»

تحقیق و گردآوری: رضا بهرامی دشتکی ۱۳۹۵ . ـ سایت سرزمین ما.

برخی منابع:

۱ـ دیتر امان، بختیاری‌ها، عشایر کوه نشین ایرانی در پویه تاریخ، ۱۹۷۲م ، ص ۱۹ .

۲ـ تحولات سیاسی اجتماعی ایران در دوران پهلوی، دکتر علیرضا امینی، ۱۳۸۱ ، ص۲۹ .

۳ـ دیوان پژمان بختیاری، مقدمه.

bigtheme