پاسخ به یک اشتباه تاریخ

بهمن ۰۸, ۱۳۹۱ سرزمین ما موضوعات سایت ۰

پاسخ به یک اشتباه تاریخ

(نقدی بر اظهارات بی پایه علیه بختیاری ها)  — داود حیدری پبدنی

     سرزمین بزرگ ایران به عنوان یکی از کهن ترین مراکز تمدن جهان از اقوام و گروههای متعددی تشکیل شده است. در دوره هخامنشی گستره این سرزمین از سیر دریا و آمو دریا در شرق تا قلب یونان و مصر در غرب را در بر می گرفت. این کهن مرز و بوم هم اکنون نیز از اقوام مختلف از جمله کرد، بلوچ، گیلک، لر و بختیاری و … تشکیل شده است که علیرغم تغییرات جزئی ناشی از گذر زمان ،هر کدام محدوده جغرافیایی خاصی دارند. چنانکه بر اهل تحقیق روشن است ظهور تمدن و دوران تاریخی و شکل گیری حکومت در غرب و بطور خاص جنوب غربی ایران و با حکومت عیلامیان آغاز گردید که به دو  بخش تقسیم شده بود شامل دشت خوزستان که ادامه طبیعی بین النهرین است و سوزیان یا سوزیانا نامیده می شد و بخش کوهستانی و نیمه کوهستانی آن، که مهمتر بوده است. این بخش به استناد تمام منابع وگفته مورخانی مانند پیرآمیه، والتر، هینتس، جورج کامرون و… همین سرزمین بختیاری وخاستگاه بختیاریها بوده است که در ادوار مختلف تا قبل از دوره اسلامی با نام عیلام، الیمایی، کاسی ها، اوکسین، انزان و انشان از آن یاد شده است.

     قوم لر در قرن سوم هجری به اعتبار دو برادر بنام بَدَر و منصور و به احتمال زیاد، به دلایل سیاسی به دو شاخه لر بزرگ (شامل بختیاری، کهگیلویه و بویر احمد و ممسنی یا شولها) و لر کوچک (شامل لرستان و ایلام) تقسیم شد. همان طورکه نام ایران بزرگ و اقوام و سرزمین های مختلف آن در طول تاریخ تغییرات زیادی یافته است، به تبع آن نام قوم و سرزمین بختیاری نیز دستخوش چنین تغییراتی شده است.این قوم در دوره اسلامی به نام لُر (و گاهی مفهوم کلی کُرد) و از قرن سوم هجری لر بزرگ و از دوره ی صفوی به بختیاری معروف شد. از قرن سوم تا نیمه قرن ششم حکومت بختیاری در اختیار بَدَر و فرزندان و اخلاف او بوده است. بنا به گفته ی حمداله مستوفی در سال ۵۰۰ هجری گروهی از کردان از جبل السماق شام بدلیل وحشت از حاکم آن دیار به سرزمین بختیاری مهاجرت کردند. این گروه مورد حمایت بختیاری قرار گرفته و زمینه به قدرت رسیدن آنها فراهم شد و البته حمایت اتابکان سلغری فارس از آن ها در این قدرت یابی بی تأثیر نبوده است. آن ها سلسله اتابکان لر بزرگ یا بختیاری را در سال ۵۵۰ ه.ق تشکیل دادند که تا نیمه اول قرن نهم ادامه یافت.

    اتابکان به استناد منابع و شواهد و قرائن – اگر نگوییم مهمترین- بدون تردید از بهترین حکومت های محلی در ایران بعد از اسلام بودند. در اینجا لازم است به نکته و نقیصه ای که در عملکرد مورخان و بطور کلی نویسندگان قرن های اول تا هشتم هجری وجود داشته است، اشاره کرد و آن نکته این است که متأسفانه مورخان مذکور به عمد یا سهو یا بدلیل وابستگی به خلفای بغداد و حاکمان غیر ایرانی و شاید به دلیل عدم آگاهی، بطور دقیق به معرفی و بررسی اقوام و اقلیم های مختلف ایران نپرداخته اند. به عنوان مثال اکثر این منابع از تمام اقوام و گروههای ایرانی چادر نشین و کوچ رو غیر ترک و عرب مانند: بلوچ و خراسانی، فارس، گیلانی، خراسانی، لُر، کرد و … با عنوان « کُرد» یاد کردنده اند. این امر ضمن آنکه حاکی از ضعف اطلاعات این منابع است، مشکلات زیادی در خصوص شناخت دقیق اقوام مختلف ایجاد نموده است.

    اما در مورد موضوع مورد بحث در این مقاله باید گفت: چنانکه قبلاً متذکر شدیم و بنا به تأکید ابن بطوطه و دیگر مورخان  وفور نعمت ، مهمان نوازی و معارف پروری و ترویج آموزه های دینی در صد و پنچاه مدرسه یا خانقاه در سرتا سر سرزمین لر بزرگ یا بختیاری از ایذه مرکز حکومت اتابکان در سرزمین بختیاری تا آخرین نقطه دیار بختیاری در آن زمان در کریوه الرخ (فرخ شهرفعلی) در چهار محال بختیاری باعث شده بود که گروههایی از سرزمین شام به این دیار پر نعمت و مهمان نواز سفر کنند. چنانکه می دانیم امثال این اتفاق در ادوار گوناگون و سرزمینهای مختلف از جمله مهاجرت شاعران و نویسندگان ایرانی در عهد صفویه به هندوستان رخ داده است، که موجب شکل گیری سبک هندی در شعر فارسی شد.

    حمداله مستوفی در خصوص مهاجرت گروههایی از اهالی شام در زمان اتابک هزار اسب به سرزمین لر بزرگ یا بختیاری می نویسد: در عهد او ملک لرستان [لر بزرگ یا بختیاری] رشگ بهشت گشت و بدین سبب اقوام بسیار از جبل السماق شام بدو پیوستند. چون گروه عقیلی از نسل علی بن ابیطالب و گروه هاشمی از نسل هاشم بن عبد مناف و دیگر طوایف متفرق چون استرکی ، مماکویه، بختیاری (مختاری) ، جوانکی، زاهدیان ، علایی، گوتوند و … که انساب ایشان معلوم نیست. (۱)

   از آنجا که این سخن نه چندان روشن باعث اشتباه و گاهی مورد سوء استفاده بعضی از نویسندگان نا آگاه و گاه مغرض قرار گرفته تا بختیاری و گاهی بویر احمدی ها و ممسنی ها را از کردان شام قلمداد کنند. متأسفانه این بیهوده گویی و سخنان بی اساس به رسانه ملی که باید وحدت بخش اقشار و گروهها مختلف و مدافع حقوق تمام اقوام ایرانی باشد نیز کشیده شده است. لازم به ذکر است بختیاری اولین قوم ایرانی است که مذهب تشیع را نه با زور شمشیر بلکه با طیب خاطر پذیرفت و در عین حال تنها قوم ایرانی صد در صد شیعه هستند که حتی یک فرد پیرو دین یا مذهب دیگر، در بین آن ها یافت نمی شود.

  اما در خصوص اظهارات حمداله مستوفی که در ادوار بعد افراد دیگری چون شبانکاره ای ، بدلیسی و… نیز آن را تکرار کرده ودر حال حاضر نیز مورد سوء استفاده فرصت طلبان و افراد مغرض  قرار گرفته است، چند سئوال و نکته مطرح است که ابتدا این ابهامات و سئوالات  مطرح شده و سپس برای روشن شدن حقیقت و تنویر افکار عمومی مطالب و توضیحات لازم بصورت مستند مطرح خواهد شد. قبل از آن باید به این مطلب مهم اشاره کرد که در بسیاری از نسخه های تاریخ گزیده در خصوص اسامی گروهها و اقوامی که در قرن ششم هجری به بختیاری مهاجرت کرده اند چنانکه دکتر امان الهی نیز به این امر تأیید کرده اند به طایفه بختیاری اشاره نشده بلکه به جای آن “مختاری” آمده است -که البته این موضوع مبحث جداگانه ای می طلبد – اما در خصوص سئوالات و ابهامات تاریخ گزیده باید به موارد زیر اشاره کرد.

   ۱- حمداله مستوفی به چه دلیل جز دو گروه عقیلی و هاشمی، اصل و نسب دیگر گروهها را معرفی نکرده است؟! پاسخ به این سئوال این است که مستوفی که خود یک نویسنده درباری و عرب تبار بوده است به جزء دو گروه عرب عقیلی و هاشمی دیگر گروهها را نمی شناخته است و یا علاقه ای به شناختن آن ها نداشته است چنانچه بسیاری از نویسندگان و مورخان قبل از او نیز به همین دلیل همه اقوام ایرانی غیر عرب و ترک را “کُرد” می نامیده اند.

۲-  نویسنده به  شرایط خوب و وفور نعمت سرزمین لر بزرگ (بختیاری)  به عنوان یکی از دلایل این مهاجرت اشاره کرده است ولی در مورد اینکه ، گروهها و ساکنان و بومیان این سرزمین چه کسانی بوده اند و اینکه چرا جنگ و درگیری میان مهاجران و بومیان صورت نگرفته است توضیحی نداده است؟  در پاسخ به این سئوال باید گفت از جمله دیگر دلایل سکوت نویسنده، علاوه بر ضعف اطلاعات و بی علاقگی وی که به آن اشاره شد ،توجه به این نکته مهم است، که وی از محدوده و گستره امپراتوری جهانی ایران از آغاز تا ساسانیان و اوایل دوران اسلامی بی خبر بوده یا اینکه تجاهل نموده است. بنابراین لازم است در ادامه به مستنداتی در خصوص گستره امپراتوری ایران از عهد باستان تا قرن اول هجری ،مقارن حمله اعراب به ایران اشاره شود.

   داندامایف در خصوص مرزهای شرقی ایران در دوره هخامنشی می نویسد: بر مبنای موجود، در زمان کمبوجیه پسر و جانشین کوروش و نیز سلف داریوش هیچ جنگی در سرزمین های شرقی رخ نداده است این خود گواه آن است که گسترش متصرفات پارسیان تانواحی شمال غربی هند با دامنه های جنوبی هندوکش و دره سیحون (سیر دریا) در زمان کوروش صورت گرفته است. کوروش سرزمین های ایران شرقی (یعنی استانهای شرقی ایران به انضمام بخش هایی از افغانستان پاکستان و هند) و غرب آسیای میانه … گندهار، سغدیه، باختر، سنگیدیه، و سرزمین سکاها را در فاصله ۵۴۵ تا ۵۳۹ پ.م تصرف تنها پس از تأمین دور ترین نواحی مورد نظر ، به بابل روی آورده است.  (۲)

 همچنین در مورد مرزهای غربی ایران آمده است: امپراتوری، بابل در آغاز سلطنت نبونه اید، تقریباً تمامی بین النهرین، سوریه، فلسطین، فنیقیه بخشی از شبه جزیره عربستان و نیز بخشی از شرق کلیکه را در بر می گرفت که این آخری در سال ۵۴۷پ.م به اتحاد با کوروش در آمد. بابل [پس از فتح کوروش] دیگر کشور مستقلی نبوده ، بعنوان یکی از ساتراپهای [استانها] شاهنشاهی هخامنشی بود … نخستین فرمانده بابل «اگبارو» بود که کنترل تمام بین النهرین را بر عهده داشت. کوروش در ۵۸۳ ق.م کمبوجیه را به پادشاهی بابل منصوب کرد. 

پس از سقوط بابل ، تمام سرزمین های غرب آن تا مصر داوطلبانه به تبعیت دولت مرکزی پارس در آمده است … کوروش در لوح استوانه ای خود … از شاهان چادر نشین در کنار شاهان کاخ نشین یاد کرده که مقصود به ترتیب سرکرگان قبیله های عرب از یک سو و پادشاهان فینیقیه و سوریه از سوی دیگر است.(۳) داریوش هخامنشی پس از تثبیت استیلای خود بر آسیای صغیر تدارک لشکر کشی به سرزمین اصلی یونان را آغاز کرد. … آنها در روز هفتم محاصره، شهر را تسلیم کردند. اسیر ها را به شوش فرستاده بدستور داریوش در روستای “اردیکا” (شاید اندیکا در شهرستان لالی) در منطقه کیسیه [کاسیان] واقع در عیلام اسکان دادند. داریوش گوید: این کشوری که من دارم، از سکاهای آن سوی سوگودَ تانوبی و از هند تا لیبی گسترده است. اهورامزدا بزرگترین خدایان آن را به من ارزانی داشته است.(۴)

پس از نبرد “اوری مدون” … پارسیان تمام پادگانهای دریایی خود را از دست داده بودند. اکنون [در زمان خشایار شاه] قدرت دریایی پارسیان در کرانه های فلسطین، سوریه، فینیقیه و مصر متمرکز شده بود. (۵)  در جایی دیگر آمده است: مگابیزوس در سال ۴۴۹ با اردشیر صلح کرد. شاه او را در مقام شهربانی سوریه ابقاء کرد.(۶) در سال ۱۵ هجری پس از جنگ قادسیه، شهرهای: بعلبک، حمص، قنسرین، حلب، انطاکیه و قیساریه که جزء امپراتوری ساسانی بود به دست اعراب فتح گردید.(۷) سال ۱۶ هجری فتح بیت المقدس بعد از فتح شامات و اردن … در سال ۱۸ حکومت معاویه در شام (سوریه ، اردن) و فتح مصر در سال ۱۹ هجری توسط سپاه عرب [انجام گرفت] . (۸)

    بدون شک موارد ذکر شده شاهد مثالی هستند بر این واقعیت که حمداله مستوفی در مورد گستردگی امپراتوری ایران قبل از اسلام بی خبر بوده است وگرنه باید می دانست که سرزمینهایی مانند ترکیه ، عراق سوریه و بخشهایی از شبه جزیره عربستان، مصر و … جزو امپراتوری ایران بوده است و علی الاصول گروههایی از اقوام ایرانی در قالب کارگزاران سربازان از قدیم الایام در این سرزمین ها بوده اند و بدلیل اوضاع نامساعد ایران در چند قرن اول هجری به داخل مرزهای جدید ایران بازنگشتند. وجود سپاهیان و به قول آن نویسنده عرب جند حموراء “گونه سرخ های” ایرانی در میان خونخواهان امام حسین (ع) در لشکر مختار ثقفی شاهد دیگری بر این مدعاست. لذا این گروهها در دوران طلایی سرزمین بختیاری (لر بزرگ) به این دیار پر از نعمت وامنیت پناه آوردند. ولی بدون شک تعلق خاطر و وابستگی اغلب این گروهها، عامل دیگر این مهاجرت به سرزمین بختیاری بوده است وگرنه چرا به جاهای دیگر مهاجرت نکردند.

۳-  مطلب مهم دیگری که حمداله مستوفی از آن غافل مانده است ، شرایط بد و حضور صلاح الدین ایوبی، حاکم سفاک و ضد ایرانی و بخصوص مخالف لرهای ساکن در سوریه در قرن پنجم و ششم هجری است. به استناد منابع، صلاح الدین از شجاعت و بی باکی لرهای ساکن سوریه وحشت داشته است.

در این خصوص “اینگه دمانت دانمارکی” می نویسد: می دانیم در سده یازدهم (میلادی- ششم هجری ) نیز ترکان از آسیای مرکزی و همچنین سلجوقیان به ایران هجوم آوردند و از اینجا گذشتند تا تمام بین النهرین و ارمنستان و آسیای صغیر را در نوردند. یکی از مورخان عرب اندکی بعد از این هجوم به وجود لر در سوریه و مصر اشاره و حکایت می کند چگونه سلطان صلاح الدین [ایوبی] از توانایی خطر آفرین ایشان در بالا رفتن از تند ترین دیوار برج و باروها احساس نگرانی کرد و دستور داد تا آنان را قتل عام کنند. (۹)

    همچنین “استانلی لین پول” و دانشمند فرزانه دکتر سکندر امان الهی در این خصوص تأکید می کنند: می دانیم که حکمرانی صلاح الدین ایوبی از سال ۵۶۴ تا ۵۸۹ هجری بوده است که البته پیش از آنکه قدرت را در دست گیرد با حریفان در نبرد بوده است. بنابراین مهاجرت طوایف مورد نظر، پانزده سال (اگر حمداله مستوفی تاریخ دقیقی ارایه داده باشد) پیش از آنکه صلاح الدین ایوبی قدرت را بطور کامل در دست گیرد صورت گرفته است. با این توضیحات می توان دریافت که طوایف مهاجر احتمالاً همان لرهایی بوده اند که صلاح الدین ایوبی آنها را وادار به برگشت به لرستان (لر بزرگ) کرده است. دلیل دیگر آن است که این طوایف مناطق لر نشین یعنی سرزمین بختیاری را برای سکونت برگزیدند. (۱۰)

   بنابراین در خصوص مهاجرت گروههای یاد شده به سرزمین بختیاری (لر بزرگ) در قرن ششم علاوه بر شرایط مساعد و وفور نعمت در این دیار دو دلیل مهم دیگر نیز داشته است. اول آنکه به جزء دو گروه عرب تبار (عقیلی و هاشمی) که احتمالاً بعضی سادات فعلی در سرزمین بختیاری، از اخلاف این دو گروه هستند ولی سایر گروهها ایرانی و بسیاری از آنها بدون شک لر تبار بوده اند وگرنه چرا به دیگر نقاط ایران نرفتند. دلیل دوم اینکه چنانکه گفته شد قتل عام و فشار و تهدیدات عمال حاکم ستمگر آن زمان شام یعنی صلاح الدین ایوبی ،دلیل و انگیزه مضاعفی شد تا آن ها به دیار و موطن اصلی خود بازگردند. به خصوص که این فشار ها علیه لرهای سوریه بیشتر بوده است

   در اینجا بد نیست جهت روشن شدن موضوع و تنویر افکار عمومی به مهم ترین معیار شناخت  اقوام نیز اشاره شود. بنابر اجماع اکثر صاحبنظران، مبحث زبان هنوز مهمترین معیار تشخیص برای تقسیم بندی گروه های نژادی است. بر اساس مطالعات زبان شناسی، زبانهای لری و بختیاری جزو زبانهای هند و اروپایی به شمار می روند. بنابراین در راستای معرفی بیشتر گویش بختیاری  به چند مورد از نقطه نظرات صاحبنظران در مورد گویش و نژاد بختیاری اشاره می شود.

   راویلنسون می نویسد: یک فرد بختیاری بسیار فصیح و روان صحبت می کند. گویش بختیاری بسیار زیبا و دلپذیر است و برای یک زبان شناس اصطلاحات فراوانی دارد، که در دیگر زبان ها یافت نمی شود. (۱۱) ایرج افشار می نویسد: نزدیکی لهجه شیرین بختیاری با زبان پهلوی به قدری است که زبان شناسان آن دو را جدا نمی کنند می توان گفت که گویش بختیاری از زبان پهلوی به یادگار مانده است.(۱۲)

    در سفرنامه لایارد آمده است: بختیاریها با یک لهجه محلی ایرانی که معمولاً به زبان لری معروف است تکلم می کنند . این لهجه بدون اینکه لغات ترکی و عربی وارد آن شده باشد، یک گونه لهجه تحریف شده فارسی قدیم است که بختیاریها آن را حفظ کرده اند. این لهجه که واقعاً همان زبان مردم ایران باستان است، بیشتر به ادبیات معاصر و زبان شاهنامه شباهت دارد.(۱۳)

    الیزابت مکبن رز در مورد نژاد بختیاری می نویسد: در درون کوهستان ها نژادی است از آهن ، مردمانی دلیر و بی باک ، با اعتماد به نفس، در جستجوی آزادی و همیشه در تکاپوی تسخیر سرزمین های بزرگ.(۱۴) هنری لایارد در همین مورد می نویسد: من در بین نژاد های موجود بشر، نمونه ای ممتازتر از نژاد بختیاری تا کنون ندیده ام. (۱۵)

    در مجموع به نظر می رسد اشاره حمداله مستوفی به مهاجرت گروههای یاد شده به سرزمین بختیاری متاسفانه بهانه و مستمسکی شده است برای بعضی افراد نا آگاه و مغرض و قلم به دستانی که نه تنها حرمت قلم را  حفظ نمی کنند بلکه بی شرمانه مردم اصیل و دین مدارو دلاوران و صف شکنان بختیاری که ستون ایرانیت این مرز وبوم و حامیان و مدافعان ایران و اسلام در طول تاریخ بوده اند را نیز مورد هتاکی قرار داده و آنها را مهاجر و غیر ایرانی قلمداد کرده اند. کسانی که سپاه اسکندر مقدونی را در هم شکستند و علیرغم پذیرش قلبی دین اسلام و مذهب تشیع ولی پای هیچ حاکم عرب تبار  به دیارشان باز نشد، تنها کسانی که سپاه هولاکو خان مغول ، تیمور لنگ، پاشای عثمانی و محمود افغان را در هم شکسته و اجازه ورود به دیار خود ندادند.

     سند سازی و هتاکی علیه بختیاری کینه توزانه و توسط شاهان قاجار و سپس پهلوی که بختیاریها را سرسخت ترین دشمن خود می دیدند شروع شد. و متاسفانه درسالهای اخیر نیز چندین مورد از این بی حرمتی ها از سوی بعضی افراد و جراید دیده شده است. این افراد یا نا آگاهند که در این صورت نباید و حق ندارند در مورد یکی از اقوام بزرگ و اصیل ایرانی که بخش مهمی از جمعیت ایران بزرگ را تشکیل می دهند اظهار نظر کنند و اگر از روی عمد و غرض این گونه سخنان بی اساس و یاوه گویی ها را بر زبان می آورند باید رسماً و از طریق همان جریده و رسانه از مردم شریف بختیاری عذر خواهی و طلب بخشش کنند. گفتنی است، بختیاریها علاوه بر گروههای پراکنده در تمام کشور، ساکنان استانهای چهارمحال بختیاری، خوزستان، کهگیلویه و بویر احمد، لرستان، اصفهان، و بخش های اعظم استانهای بوشهر ، همدان، فارس و … تشکیل می دهند.

      نکته مهمتر اینکه ،در این برهه از زمان که دشمنان خارجی و بیگانگان، مردم و کشور اسلامی ما را مورد هجمه همه جانبه خود قرار داده اند، طرح چنین مباحث تفرقه افکنانه ای آن هم از طرف کسانی که هویت و اصالت آنها  محرز نیست چه جایگاهی دارد.؟! لازم به توضیح است جمع کثیری از محققان ، باستان شناسان ، جامعه شناسان ، زبان شناسان برجسته خارجی و ایرانی ، مانند پرفسور مینورسکی، پرفسور ادوارد براون، پرفسور گارثویت، پرفسور گیرشمن، فرانک هول، دیترامان ، بارون دوبد، زاگارل و دهها محقق و دانشمند دیگر غیر ایرانی و مورخان شهیر ایرانی مانند : پیر نیا ، عباس اقبال، ایرج افشار و محققان دیگر پیرامون نژاد، خاستگاه، زبان و مجموع مباحث فرهنگی تاریخی، اجتماعی و… بختیاری تحقیقات و پژوهش های عمیق و ارزشمندی انجام داده اند که همگان و بخصوص این افراد مغرض  و ناگاه را به مطالعه این آثار دعوت می کنم. نگارنده این سطور نیز پاسخگوی هر سئوال و ابهامی در تمامی مباحث مربوط به بختیاری به صورت مستند و مستدل هستم.

سنگ بد گوهراگرکاسه زرین بشکست           قیمت سنگ نیفزاید وزر کم نشود

داود حیدری پبدنی

(نویسنده و پژوهشگر بختیاری)

bigtheme