سرزمیـن ما – بی بی مریم برجسته ترین زن مبارز ایران

بی بی مریم برجسته ترین زن مبارز ایران

اسفند ۱۷, ۱۴۰۰ سرزمین ما ـ مشاهیر و مفاخر بختیاری, تاریخ و فرهنگ, موضوعات سایت ۱

سردار مریم بختیاری (۱۲۵۱-۱۳۱۶) + تصاویر
برجسته ترین زن مبارز ایران

زندگینامه بی بی مریم بختیاری (۱۲۵۱-۱۳۱۶)
از زنان مبارز و نامدار ایران در عصر مشروطه و جنگ جهانی اول

بی بی مریم بختیاری، معروف به «سردار مریم» از برجسته ترین زنان تاریخ ایران به شمار می رود که در سال ۱۲۵۱ هـ.ش در سرزمین بختیاری بدنیا آمد. بی بی مریم خواهر سردار اسعد(از رهبران مشروطیت)، مادر علیمردان خان و همسر علیقلی خان چهارلنگ بود. پدرش حسینقلی خان، ایلخانی بختیاری و مادرش بی بی فاطمه از طوایف چهارلنگ بود. بی بی مریم در کودکی پدر را از دست داد و زندگی دشواری را گذراند. پدرش در سال ۱۲۹۹ هـ.ق به دست ظل السلطان حاکم اصفهان که از توسعه قدرت ایلخانی بختیاری بیمناک شده بود، کشته شد و بلافاصله برادرانش سردار اسعد و اسفندیار خان نیز زندانی شدند، خانواده اش مغضوب حکومت گردیده و مدت ها آوارگی و سختی کشیدند.

در دوران نوزادی بنابر ملاحظات ایلی و سیاسی (طبق آیین «ناف برون» در بختیاری) وی را نامزد مردی از خوانین کردند که بیست سال از او بزرگتر بود که سرانجام در سن ۱۵ سالگی با وی ازدواج نمود. همسرش علیقلی خان چهارلنگ دارای دو زن دیگر نیز بود اما بی بی مریم به دلیل لیاقت و مدیریت بسیار مورد توجه همسر خود و چهارلنگ ها واقع گردید. پس از گذشت چهارسال، همسرش، در توطئه طایفه ای جان خود را از دست داد. حاصل این ازدواج سه فرزند بنامهای محمدعلی خان، علیمردان خان، و سهراب خان بود. با مرگ همسر به خانواده پدری برگشت و به تربیت فرزندان پرداخت و با فرزندانش اغلب نزد برادرانش بویژه علیقلی خان سردار اسعد زندگی می کرد.

چند سال پس از مرگ همسر اول، در حالیکه به خواستگاران قبلی اش جواب رد داده بود، با مصلحت خانوادگی و در شرایطی خاص او را مجبور به ازدواج با فتح اله خان سردار ارشد (یکی از عموزادگانش) کردند که دارای چندین زن و مردی عیاش و هرزه بود و به خانواده بی اعتنا بود. بی بی مریم از این ازدواج و اعمال خلاف شوهرش، سخت دلگیر و در رنج بود که در خاطرات خود بدان اشاره کرده است. این مرحله از زندگی وی بادرگیری و نزاع خانوادگی گذشت و سالها بعد بدون جدایی از شوهر دومش، با توافق ایلی، زندگی مستقلی در یکی از عمارت های خان (قلعه سورشجان بختیاری) پیدا کرد. یک پسر بنام مصطفی قلی خان نیز از این ازدواج داشت.

وی به ضرورت زندگی ایلیاتی در فنون تیراندازی و سوارکاری مهارت پیدا نمود و چون همسر و جانشین خان بود، سواران و جنگجویانی در اختیار داشت که به تدریج در جهت مبارزات خود و یاری مشروطه‌خواهان اقدام می نمود و به دلیل لیاقت و شجاعت، در سرزمین بختیاری به «سردار مریم» معروف گردید

بی بی مریم بختیاری از معدود زنان باسواد، معتقد و روشنفکر عصر خود بود که به طرفداری از آزادیخواهان برخاست و در این راه از هیچ چیز دریغ نورزید. از مشوقین اصلی وی در آموختن دانش و راه مبارزه، برادرش سردار اسعد بختیاری بود. طی نامه‌ها و تلگراف‌های مختلف بین سران بختیاری و سخنرانی‌های مهیج و گیرا، افراد ایل را جهت مبارزه با استبداد آماده می‌کرد و به عنوان یکی از شخصیت‌های ضداستعماری و استبدادی عصر قاجار و عصر پهلوی اول مطرح بوده است.

براساس کتاب خاطرات سردار مریم، در زمان حرکت سردار اسعد و بختیاری ها برای حمایت از مشروطه و فتح تهران وی با سخنان خود و تشویق سواران بختیاری به حمایت از مشروطیت پرداخت و سردار اسعد قبل از حرکت هماهنگی های لازم را با وی انجام داد. به روایتی دیگر بی بی مریم مخفیانه با عده‌ای سوار وارد تهران شده و در خانه پدری حسین ثقفی منزل کرد و به مجرد حمله‌ ی سردار اسعد به تهران، پشت بام خانه را که مشرف به میدان بهارستان بود سنگربندی نمود و با عده ای سوار بختیاری، از پشت سر با قزاق‌ها مشغول جنگ شد و خود شخصا تفنگ به دست گرفت و با قزاقان جنگید.۱ نقش او در فتح مشروطیت و مبارزات او در هنگامه جنگ جهانی اول، میزان محبوبیتش را افزایش داد و طرفداران بسیاری یافت به طوری که به لقب سرداری مفتخر شد.

سردار مریم بختیاری در هنگامه جنگ جهانی اول، سلاح بر دوش به همراه سواران و جنگجویان بختیاری با انگلیسی ها نبرد می کند و در سخت ترین شرایط به آزادی خواهان مشهور ایران زمین در خانه خود در سرزمین بختیاری پناه می دهد. در جریان جنگ جهانی اول با وجود آنکه برخی از مقامات بختیاری در تهران از انگلیسی‌ها حمایت می‌کردند، سردار مریم به همراه دیگر سران بختیاری، به مخالفت با انگلیس‌ها پرداخت و با عده ای از تفنگچیان و سرداران خود جانب متحدین را گرفت و با قوای انگلیس و روس نبرد می کند.

سردار مریم همچنین عده ای از خوانین بختیاری چون خوانین پشتکوه را با خود یار ساخت و در یورش‌های مداوم خود به انگلیسی ها صدماتی وارد ساخت به طوری که پلیس جنوب مبارزات دائمی را با او شروع کرد. وی از سربازان و افسران آلمانی و سرکوب و قلع و قمع راهزنان کهگیلویه و کنترل خوانین کوچک استفاده نمود.۲ قدرت سردار مریم در منطقه به حدی بود که روس‌ها به هنگام فتح اصفهان کینه توزانه به عمارت او تاختند و اثاثیه او را به یغما بردند و کلیه اموال و املاک او را دراصفهان مصادره کردند۳

رشادت این زن بختیاری به حدی بود که آوازه شهرت و آزادگی او در سراسر میهن پیچید و منزل او مأمن و پناهگاه بسیاری از آزادیخواهان عصر مشروطه شد. در هنگام فتح اصفهان توسط روس‌ها (در جنگ جهانی اول)؛ فن کاردف، شارژ دافر آلمان به خانه سردار مریم بختیاری پناه برد و مدت چند ماه در پناه او بود تا اینکه پس از شکست بختیاری‌ها از روسها و کشته شدن ۵۸ نفر راهی کرمانشاه شد و از آنجا به برلن رفت. به پاس حمایت‌های سرسختانه بی بی مریم از فن کاردف و نجات جان آلمانی های مقیم ایران «ویلهلم امپراطور آلمان»، کمان تمثال میناکاری و الماس نشان و همچنین صلیب آهنین خود را که بالاترین نشان دولت آلمان بود، برای او فرستاد. بی بی مریم بختیاری تنها زنی در جهان بود که توانست به دریافت این نشان نائل آید. ۴

همچنین برخی رجال سیاسی و آزادی خواهان دیگر همچون علامه دهخدا، ملک الشعرا بهار، وحید دستگردی و… که در خلال جنگ جهانی اول مورد تعقیب نیروهای متفقین بویژه انگلیسی ها بودند به به سرزمین بختیاری و خانه بی بی مریم پناه آوردند. پروفسور گارثویت می نویسد: «این زن برجسته، روحی سرکش و فکری مستقل داشت و در تعیین سیاست بختیاری به ویژه در جنگ جهانی اول نقش مهمی ایفا کرد»۵

دکتر باستانی پاریزی مورخ شهیر معاصر در مقدمه دیوان پژمان بختیاری می نویسد: «در همین کوهستان زنی می زیسته که برابر صد مرد در سرنوشت تاریخ معاصر ما دخیل بوده است. مقصودم «بی بی مریم بختیاری» است که وقتی در جنگ بین الملل اول، ایرانیان وطن خواه از اولتیماتوم روس، و بعداً از هجوم انگلیسی ها ناچار به مهاجرت شدند و آواره کوهستان بختیاری، این زن نامدار، همه آنها را پناه داد، و وسائل رفتن آنها را به غرب و کرمانشاه و بالاخره عثمانی فراهم ساخت…».۶ آیت اله پسندیده برادر امام خمینی نیز در خاطرات خود می نویسد: بی بی مریم بختیاری از زنهای بسیار والا و دانا بوده است.۷

جریان مبارزات سردار مریم بختیاری با انگلیس‌ها در طی قرارداد ۱۹۱۹ و کودتای ۱۲۹۹ همچنان ادامه یافت در این هنگام دکتر محمد مصدق حاکم فارس در زمان کودتای ۱۲۹۹ که مخالف کودتای رضاخان بود، پس از مخالفت و عزل از اصفهان به بختیاری پناهنده شد و مدتها مهمان خوانین بختیاری از جمله بی بی مریم بود. دکتر مصدق همواره از این بزرگواری و شجاعت بی بی مریم بختیاری به نیکی یاد می کرد

بی‌بی مریم بختیاری از معدود زنان مبارز ایران و از نخستین زنان ایرانی است که خاطرات زندگی خود را نوشته بود و در آن به شرح زندگی دردآور و پر رنج خود پرداخته و از رنج و عقب ماندگی زنان و مسائل سیاسی اجتماعی ایران در آن روزگار انتقاد کرده است.۸ فرزند رشید وی علیمردان خان نیز که حاصل تربیت او بود راه مبارزه او را ادامه داد و در سال ۱۳۱۲ قیام گسترده ای را علیه استبداد و دیکتاتوری رضاشاه به راه انداخت.

سرانجام سردار مریم سه سال پس از اعدام و تیرباران فرزند برومندش علیمردان خان بختیاری(توسط رضاشاه) و در حالیکه از این مصیبت بسیار غمگین و رنجور شده بود، در سال ۱۳۱۶ هـ.ش در اصفهان زندگی را بدرود گفت (به روایتی اسفند۱۳۱۶) و در قبرستان تاریخی تخت پولاد تکیه میرفندرسکی به خاک سپرده شد.۶ مردمان بختیاری در وصف رشادت های وی سروده های حماسی ساختند که مشهور است و خوانندگان متعددی اجرا کردند. عمارت او را در اصفهان که در چهار راه قصر ابتدای خیابان شیخ بهایی واقع بود بنابر وصیت خودش به اداره فرهنگ اهداء کردند که در محل آن مدرسه رودابه ساخته گردید.

تحقیق و نگارش: رضا بهرامی دشتکی۱۳۹۱

برخی منابع
۱٫ اوژن بختیاری، ابوالفتح، تاریخ بختیاری (تهران، بی نا، ۱۳۴۵) ص ۲۱۹
۲٫ رالف گارثویث، بختیاری در آئینه تاریخ ترجمه مهراب امینی (تهران، سهند، ۱۳۴۵) ص ۲۲۸-۲۲۷
۳٫ دانشور علوی، نورالله جنبش وطن‌پرستان اصفهان و بختیاری (تهران، آنزان، ۱۳۷۷) ص ۱۷۹
۴٫ عبدالحسین سپهر، ایران در جنگ بزرگ (تهران، بانک ملی، ۱۳۳۶) ص۳۰۸-۳۰۴ ـ
۵ـ باستانی پاریزی،دیوان پژمان بختیاری،مقدمه، انتشارات پارسا،تهران، ۱۳۶۸ .
۶ـ آیت اله پسندیده ، خاطرات، سوره مهر، تهران ۱۳۸۸، ص ۱۶۹
۷ـ سردار مریم بختیاری،،خاطرات،تهران، آنزان، ۱۳۸۲، ص۲۱٫

عکس ها

***

تصویر بی بی مریم با چادر

***

بی بی مریم با گیسوان بریده و چهره رنجور در غم و اندوه اعدام فرزندش علیمردان خان به دستور رضاشاه

شعر استاد وحید دستگردی (از شاعران و ادیبان برجسته معاصر (۱۲۵۸–۱۳۲۱)

در وصف سردار مریم بختیاری

شدم من نیـز از اصفـاهـان فراری/ به سوی کـوه و دشـت بختیــاری
هـزار آواره دیــدم یـار و اغیار/    پنـاهـنده شـده ز اغیــار بر یـار
فراوان میهـمـان و میـزبــان هیچ/   رمیـده مرغ بسیـار، آشیـان هیچ
بسیـار سـردار و سـالار زیـانکار/ به سود خویش بـر کشـور زیانسار
یکی عیسی فروشـی پیشه می کرد/ یکی مریم کشی اندیشه می کرد
شدنـد آوارگـان از دشمـن ایمـن/ ز مردیّ دو تن: یک مرد و یک زن
زنـی در کشــور آرائـی یـگانـه/ ز پـوران دخـت در ایـران نشانه
نهــــــاده مام گیتی مریـمــش نام/ مسیحـا کرده ز او زهد و خـرد وام
مهیـن بانـوی مـلـک کامـکاری/   چـراغ افـتـخـــــــار بـختـیــاری
به زیر مقـنعـه از فـرّ و فرهنگ/    سـزاوار کـلـه داری و اورنـگ
پسندیده هـزارش خصلت وخوست/ یکی ازصدهزار این خوی نیکوست
که بر چنـدین هزار آواره چون من/   حریمش چون حرم گردیده مأمن
نژاد مختـلـف بیگـانـه و خویش/   ز ایرانی و ترک، آلمان و اطریش
همه بر خـوان نعمـت میهمـانش/   امـان جستنـد در دارلامـانـش…
زن ار اینست و آن غارتگـران مرد/   به گیتی بادبی نام و نشان مرد….

وحید دستگردی قصیده ای در مدح بی بی مریم با عنوان “نوید فتح” سروده است:

ای مریم مسیح دم، ای افتخار ملک/ بازوی جاه دست شرافت سوار ملک

گر حکمران تو بودی در مرز اصفهان/ زار اینچنین نبود روزگار ملک

از جای خیز ایل سلحشور بختیار/ بنمای بار دگر، چون بخت یارملک

امروز ایل بختیاری به فرمان تواند/ سرها به کف گرفته برای نثار ملک

کن تخت شادمانی بیگانه سرنگون/ ای شادی زمانه و ای غمگسار ملک

مطالب مرتبط:

تجلیل رهبر انقلاب از بی بی مریم و علیمردان خان

سردار مریم از دیگاه برخی اندیشمندان معاصر

خاطرات سردار مریم بختیاری

سریال بانوی سردار (بی بی مریم بختیاری)

زندگینامه مشاهیر و نام آوران بزرگ بختیاری
کلیک کنید:

زندگینامه پژمان بختیاری (محقق، مترجم و شاعر بزرگ معاصر و از مفاخر ملی)
زندگینامه سردار اسعد بختیاری (از سران بزرگ مشروطیت و از مفاخر ملی)
زندگینامه داراب افسر بختیاری (مشهورترین شاعر گویشی بختیاری)
زندگینامه علیمردان خان بختیاری (قهرمان مبارزه با استبداد و اسطوره مقاومت)
زندگینامه مسعود بختیاری(بهمن علاء الدین) (هنرمند بزرگ موسیقی بختیاری)
زندگینامه: دکترقیصر امین‌پور(شاعر بزرگ معاصر و از مفاخر ملی)
تاریخ بختیاری از آغاز تا کنون
مشاهیر و مفاخر بختیاری
تاریخچه ادبیات و شعر بختیاری

bigtheme

One thought on “بی بی مریم برجسته ترین زن مبارز ایران”

علیرضا نداف شهریور ۳, ۱۳۹۸ در ۱۶:۱۷

تنها زن سردار نبوده ودر زمان هخامنشیان نیز بانوی بزرگ دریا سالاری داشته ایم.آرتمیس در نبردی به نام سالامیس در ۴۸۰ سال پیش از میلاد فرماندهی نیروی دریایی ایران را برعهده داشت. این لشکر کشی در دوران پادشاهی خشایارشای هخامنشی انجام شده بود.
…
پاسخ:
دوست گرامی در تاریخ ایران زنان دیگری هم بودند که جنگجو و فرمانده بودند، اما تنها زنی که لقب سردار داشت (که معمولا برای فرماندهان بزرگ مرد بکار می رود) بی بی مریم بود، بقیه این لقب را نداشتند

پاسخ ↓