سرزمیـن ما – اسب و سوارکاری در فرهنگ بختیاری

اسب و سوارکاری در فرهنگ بختیاری

تیر ۰۷, ۱۴۰۲ سرزمین ما تاریخ و فرهنگ, موضوعات سایت ۱

اسب و آیین سوارکاری در فرهنگ بختیاری

پیشینه اسب در ایران

اسب که آن را نمادی از نجابت و زیبایی ذکر نموده اند یکی از پرنقش ترین و اصیل ترین حیوانات اهلی در دنیای اساطیر ایران باستان به شمار می آید. که در جنگ ها و نبردها و دفاع از سرزمین و در اموری مانند رفت و آمدها، باربری، مسافرت ها و آیین ها و … کاربرد داشت و همواره در کنار انسانها بوده است. سوارکاری و اسب به عنوان مَرکَب جنگجویان و قهرمانان، نماد شجاعت، قدرت و سرعت بود. محققان «اسب را در لغت از ریشه «اس» به معنی دونده و تیزتک دانسته اند زیرا اسب تیزروترین جانوران اهلی است ریشه واژه سواری هم در واژه اسب نهفته است و در اصل اسب باری بود که بر اثر تحولات زبان شناختی به مرور زمان به صورت سواری درآمد

ایرانیان باستان از زمان ورود به صحنه تاریخ اسب را به عنوان یاری وفادار و هوشمند و چالاک و زیبا و سرفراز ستوده اند و در هنر و ادب و عقاید خود جاودان ساخته اند و در باب آن افسانه ها آورده اند و چکامه ها سروده اند ایرانیان باستان همان گونه که برای خود و خانواده خویش از اهورا مزدا طلب نیکی می کردند، برای اسب خود نیز نیرومندی می خواستند. در اوستا از اسب به عنوان یکی از برگزید ه ترین حیوانات نام برده شده و حتی برای معالجه و نیک نگاهداری از آن نیز دستوراتی آمده است و این نشانه ای از پاکی، اصالت و اهمیتی است که در فرهنگ ایرانی برای این حیوان قائل بودند. اهمیت اسب در دنیای اساطیر ایران تا به آن اندازه است که هر ایزد دارای گردونه های زرین و اسب های تیزتک بود. و برخی اسب ها از جمله اسب سفید به ویژه ارزش فراوان داشت

به نظر برخی محققان رام کردن اسب و استفاده از اسب در جنگ ها و نبردها را نخستین بار ایرانیان انجام دادند و مناطق زاگرس نشین و سرزمین بختیاری نیز از نخستین خاستگاهای اسب و سوارکاران بوده است. نخستین بار اسب توسط آریاییها به نقاط مختلف آسیا و اروپا برده شد.

هرودوت در توصیف لشکرکشی سال ۴۸۰ ق.م. خشایارشاه به یونان می نویسد : آنگاه هزار سوار برگزیده ایرانی و به دنبال آنان هزار نیزه دار برگزیده و پس از آن ده اسب مقدس که آنها را نیسایی خوانند و با زیباترین زینت ها آراسته بودند، نمودار می شدند… … پشت سر این ده اسب، گردونه مقدس که هشت اسب سفید به آن بسته بودند پدیدار گشت و فردی پیاده، لگام اسبها را در دست داشت زیرا کسی نباید در چنین گردونه ای جای گزیند. به دنبال این گردونه، خود خشایارشاه در گردونه ای که اسب های نیسایی آنرا می کشیدند، نشسته بود. …

به هر حال حضور اسب در فرهنگ و تاریخ کهن ایران در جلوه های گوناگونی تجلی دارد آن گونه که اغلب کتیبه ها، سنگ نبشته ها، الواح سیمین و زرین دوره هخامنشی گواه اهمیت و توجه خاص به این حیوان زیبای اساطیری است و در کتیبه های گلی دوره داریوش نیز نام اسبهای عالی کشور ایران عنوان شده است. آثار متعددی وجود دارد که نشان از توجه خاص پادشاهان هخامنشی به اسبهای خود دارد. واژه اسب در اوستا و در فرس هخامنشی اسپ Aspa و در سانسکریت اسو Asva خوانده می شد. نام های نسبتاً زیادی از کلمه اسپ مشتق شده است از جمله:

▪ اسپست: یونجه ـ اسپهند: سردار سواره نظام ــ گرشاسپ: گرش اسپ: دارنده اسب لاغر و از کارافتاده ـ طهماسب: دارنده اسب فربه و زورمند ـ لهراسب، (لر اسب، دارنده اسب تندرو) و…

تشکیل سواره نظام در دولت هخامنشی توسط کوروش و داریوش انجام گرفته است: کوروش برای سوارکاران ورزیده مسابقه ترتیب می داد و به برندگان جایزه مناسب اهدا می کرد. از آشوریها، فرمانده آنان و از ارامنه، تیگران و از هیرکانیان، پسر پادشاه و در میان اهالی ساس یک سوار معمولی گوی سبقت را از همه ربود. این سوار زبده نیم میدان از همه جلو بود. در زمان هخامنشیان استفاده از اسب، وارد مرحلۀ نوینی شد.

در این مرحله اسب افزون بر جنگ و شکار، برای رساندن هرچه سریع‌تر پیامهای دولتی از پایتخت به دیگر مراکز دور و نزدیک شاهنشاهی بزرگ هخامنشی به کارگرفته می‌شد. که سیستم چاپار نام داشت و از اسب های تندرو برای رساندن نامه ها به وسیله پیک ها استفاده می کردند به این منظور شبکۀ بزرگی از راههای کوچک و بزرگ به وجود آمد که برای گسترش روابط بازرگانی هم نقش چشمگیری داشت. بزرگ‌ترین این راهها راه شوش به سارد، مشهور به راه شاهی بود. طول این راه حدود ۴۵۰ فرسنگ با ۱۱۱ منزل بود و در هر منزل اصطبلهایی با امکانات لازم برای اسبهای چاپار در نظر گرفته شده بود (هرودت، کتاب V، بند ۵۲؛

در فرهنگ ایران باستان رخش اسب رستم که در شاهنامه نیز بسیار آمده از معروفترین اسب ها بوده است و شبدیز نام اسب معروف خسرو پرویز و شباهنگ اسب بیژن و…

یکی رخش بودش به کردار گرگ/ کشیده زهار و بلند و سترگ

اسب و سوارکاری در ادبیات ایران

اسب در پهنه ادبیات و فرهنگ ایران از جایگاه و منزلت خاصی برخوردار است و در زندگی مردمان این سرزمین نقش مهمی را ایفا می کند. حضور اسب و سوارکاری به صورت زیبا و پراهمیت در آواها و ترانه های اقوام مختلف ایران از جمله اقوام ترکمن کرد قشقایی لر و بختیاری نیز نمود خاصی دارد:

به هر سو سواران همی تاختند / ز نخچیر دشتی بپرداختند

اسب در فرهنگ اسلامی نیز مقام و جایگاه ویژه ای دارد.

در فرهنگ اسلام از ابتدا به اسب و سوارکاری توجه شده پیامبر گرامی اسلام (ص) مردم و جوانان را به آموزش و یادگیری سوارکاری در کنار سایر فنون رزم توصیه نموده است در قرآن کریم به دلیل نقش اسب در جهاد و دفاع اشاره شده که هرچه می توانید اسبان جنگی تهیه کنید و به صدای پای اسبان جرقه آن بر سنگها در هنگام نبرد و پیکارسوگند یاد کرده است

و در تاریخ اسلام از ذوالجناح اسب معروف امام حسین (ع) در روز عاشورا و دلدل اسب امام علی (ع) نام برده شد

اسب وآیین های سوارکاری در فرهنگ بختیاری

از جنبه زیست شناختی یکی از نژادهای زیبای اسب ایرانی، اسب بختیاری است که در میان طبیعت زیبا، کوهساران بلند و دشت های سرسبز سرزمین بختیاری پرورش می یافت اسب ها در فرهنگ عامه بختیاری از جنبه های ظاهری و نژادی در نمونه های مختلفی نامگذاری می شدند. مانند: اسب سیاه رنگ یا کهر، اسب نیله یا کوو ، اسب کمیت (اسبی قهوه ای مایل به زرد)، اسب کمیت چال (اسبی قهوه ای نزدیک به زرد با یک خال سفید در پیشانی، اسب بور (اسب سرخ مایل به قهوه ای). اسب الو (اسبی قهوه ای نزدیک به زرد با پیشانی تمام سفید)، اسب سمند اسبی مابین قهوه ای و روشن و بژ، اسب خرسان که اسبی زورمند و شجاع و تنومند می باشد،.

بختیاری ها به پرورش اسب توجه فراوان داشتند و از لحظه تولد اسب در جهت رشد و آماده سازی آن برای آینده و پرورش اسبس قدرتمند و زیبا اقدام می کردند در بختیاری اسبی که تازه به دنیا آمده کُرّه می گویند. بعد از دوران شیرخوارگی یعنی نوجوانی که اسب آماده باربری می باشد و جل و پوشش روی شانه و کمر آن می بندند که به این اسب قل می گویند. در سن ۳ سالگی که زین روی کمر اسب می بندند تا عادت به باربری کند و چند بار که بار برد و خسته شد به او استراحت کوتاهی می دهند و این عمل را چند بار تکرار می کنند تا حیوان عادت کند به این اسب نوزین می گویند. معمولا با شروع فصل پاییز و خنکی هوا بعد از زین بستن، فرد سبک وزنی را بر آن سوار می کنند و مدام آن را می گردانند تا اسب خسته شود بعد به اسب استراحت می دهند دوباره اینکار را تکرار می کنند تا به سواری عادت کند که به آن دوزین می گویند. بعد از دو سه ماه تمرین سواری، افراد سنگین تری در حد توان اسب سوارش می کنند تا عادت کند که دیگر اسب کامل می باشد. بختیاری ها به اسب ماده، مایون و به اسبی که اصل و نسبی نداشته باشد و بی شناسنامه باشد یابو می گویند

آیین های سوارکاری در فرهنگ بختیاری

از آنجایی که اسب و سوارکاری در زندگی و فرهنگ مردمان نواحی مختلف ایران اهمیت و کارکرد ویژه داشته و این حیوان همواره در جنگ ها و سور و سوگ ها و بزم و رزم، بهترین همراه و همدم مردمان این سرزمین بوده است، بخشی از مقام های مهم در موسیقی برخی از اقوام ایرانی از جمله قوم کهن بختیاری به جلوه های حضور و نقش زیباشناسانه اسب اختصاص یافته است.

آیین های سوارکاری در فرهنگ بختیاری جایگاه ویژه ای داشته و در گذشته بسیار پر رونق بوده است مردمان بختیاری از روزگاران دیرین تاکنون این آیین ها را برپا می داشتند و به سوارکاری اهمیت ویژه ای می دادند حضور اسب در زندگی عشایر بختیاری به عنوان عنصری مفید و یاریگر به هنگام سور و سوگ نمود عینی بسیاری دارد و به واسطه همین حضور و اهمیت است که اسب هم در موسیقی سازی و هم در موسیقی آوازی بختیاری جلوه ای زیباشناختی و مستمر دارد. اسب در سوگواره ها و سوگچامه های بختیاری نمود بیشتری دارد. بسیاری از ادبیات سوگواری به اسب متوفی اشاره ای مستقیم گونه دارد. برای مثال:

ای ددوم سی خاطرم بگو زدنگم/ یکی زاسبم بگو یکی زتفنگم . (ای خواهرم، به خاطر من، یکی از ویژگی های اسبم را بگو یکی از ویژگی های تفنگم را که نماد شجاعت من است

سوارون و ره روین و دهکرد / ای خور ز ما برین خان گپمون مرد . ای سوارکاران بدون معطلی بروید به سمت دهکرد مرکز حکومتی و به آنها خبر دهید خان بزرگ طایفه ما وفات یافته است

در برخی اوازها و اهنگ های بختیاری نیز به اسب و سوار اشاره گردید مانند این اشعار عامیانه در اهنگ های بهمن علاالدین خواننده مشهور بختیاری

وای چه خووه مال بار کنه یارت وابات بو/ کومیتچال زین مخملی به زیر پات بو . چه خوب است مال کوچ کند یارت هم همراه تو باشد و سوار بر اسب زیبای زین مخملی باشید

یا در تصنیف شـَـوخین (شبیخون) به به چهار سوار جنگجوی بختیاری اشاره دارد:

چار سوار چی گُنج شیر وینه دم تش/ صیدال بک و مَندنی فرهادِ جونبخش . چهار سوارکار مانند زنبورهای بزرگ و جنگنده جلوی آتش آمدند (اشاره به: آتش گلوله و جنگ) همچنین یا این ابیات که نقش اسب و سوار را تداعی می کند

حالو زال خوو ایگهه مگوین و مخندین/ اسبونتونه زین کنین (تیپم ای) قطار بوندین. حالو زال (که از بزرگان بوده است)حرف درستی می زند که دشمن در کمین است نگویید و نخندید اسب‌هایتان را زین کنید، قطار فشنگ ببندید ( آماده باشید )

ای مردم سواری ز دیر ایا اُردی به دینس/ (آخی) لامِردون فرش کنین سی بنشینس. ای مردم سوارکاری (که فرمانده سپاه است) از دور می آید، اردو (سپاهیانش) به دنبالش هستند لامردون (تالار مخصوص مهمانان) را فرش کنید برای جای نشستن و پذیرایی از این مهمانان مهم

در بخش آیین های سوگواری ایل بختیاری اسب حضوری چشمگیر دارد. در آیین «کتل (kotal) یا کتل بستن است. اسب شخص متوفی که از بزرگان یا مردان شجاع ایل بوده را با پارچه ای سیاه پوش کرده و تفنگ و فشنگ و حمایل او را به اسب آذین می بندند. در این هنگام یکی از مردان ایل افسار اسب را در درست گرفته و با نوای «ساز چپی» آرام حرکت می کند و سوگواران نیز با خواندن مرثیه یا در اصطلاح لری «گاگریو» (gageriv) و را همراهی می کنند. در بختیاری گاه به هنگام سوگ، یال اسب متوفی را به نشانه عزا می برند

آیین سوارکاری یا سواربازی در عروسی

یکی از آیین های زیبا هیجان انگیز و شاد در بختیاری آیین سوارکاری در جشن ها است. در انواع آوازها و ترانه های بختیاری به کرات از اسب یاد شده است از جمله در آیین های سور و شادی و در نغمه های عروسی یا «دوالالی dovalali در قالب ترانه های عامیانه آمده است:

بور زکینه بور زکینه هی گل ای گل / پشت مالمون با لَقُم اهای گل. اسب بور از کیست اهای گل که پشت منطقه ما لگام ان را بسته اند

در بخش موسیقی سازی بختیاری، آیین سوارکاری و مقام «سُواربازی» از جمله مقامات حماسی است که توسط «توشمال»ها نواخته می شود و اسب ها با نوای ساز و دهل بر سرعت گام های خود می افزایند و واکنش های ریتمیک زیبا و متناسبی را از خود نشان می دهند. در بختیاری گاه «سواربازی» جنبه تفریح و سرگرمی نیز به خود می گیرد و مردان ایل، در مراسم شادیانه ها به ویژه عروسی ها، به این امر می پردازند. در گذشته های نه چندان دور در بختیاری، سوارکاری همراه با نیزه بازی صورت می پذیرفت و سوارکار به همراه اسب های تنومند خویش در حالی که هر یک نیزه ای در دست داشتند به نیزه بازی می پرداختند.

در کتاب موسیقی و ترانه های بختیاری تالیف آقای کاظم پوره به آیین سوارکاری در بختیاری اشاره گردیده است: : سوارکاری یا سواربازی از جمله بازیها و فنون سنتی معروف با زیبایی خاص در بختیاری است بختیاری ها برای اینکار در میدان بزرگی همراه با اسب های تنومند خود جمع می شوند و هر کدام برای خود نیزه ای فراهم می کنند و تعدادی تخته خیس شده را به یک اندازه در صفوف حرکت سوارکاران قرار می دهند به گونه ای که هر سوار بتواند در حال تاخت و تاز با نیزه به آن تخته ها ضربه زده و انها را به همراه خود ببرد و هر سوارکاری که بتواند تعداد بیشتری از تخته ها را جمع اوری نماید لقب بهترین سوارکار را به خود اختصاص می دهد مردم علاقه مند نیز به انها افتخار کرده و مدام با کل و گاله انها را بدرقه و تشویق می کنند

قبل از اجرای مراسم سوار بازی ابتدا هرکدام از سوارکاران به حرکات انفرادی پرداخته و هر سوارکاری هنر خود را به نمایش می گذارد سپس نوازنده ساز و دهل قطعه مخصوص سوار بازی یا نیزه بازی را می نوازند «توشمال»ها با ساز و دهل مقام «سواربازی» را می نوازند و اسب ها نیز با شنیدن صدای شادی بخش ساز و دهل، همراه با رقص پاهایی ریتمیک که بسیار دیدنی و جذاب است، به وجد می آیند. انگاه سواربازی اغاز می شود و هر کس سعی می کند تعداد بیشتری از تخته های خیس را با خود ببرد تا افتخار بهترین سوارکاررا برای خود و خانواده اش به ارمغان اورد

همه سوارکاران در یک ردیف و تعداد تخته ها نیز برای حرکت هر ردیف از سوارکار به طور مساوی گذاشته شئه است. اما در میان سوارکارانی که تعداد یشتری جمع اوری نمایند مسابقه ای می گذارند تا در بین بهترین سوارکاران نیز برترین سوارکار شناخته شود و او نیز برای خود و طایفه اش افتخار بیافریند

آیین سوار بازی و دستمال برداشتن در عروسی بختیاری

در روزگاران قدیم در بختیاری عروس را سوار بر مادیان می بردند و آیین سوارکاری یا سوار بازی خاصی در مراسم عروس برون انجام می گردید. در عروس برون بختیاری در قدیم روی سر عروس با پارچه ای پوشیده بود و علاوه بر روسری، پارچه نازکى بر روى سر او قرار می دادند و با همراهان خود به‌ سوى خانه داماد روانه می شد. داماد بعد از قدرى تاخت و تاز و حرکت نمایشى و میدان آرایی، خود را به عروس مى‌رساند و با حرکتى سریع دستمالی که روی سر او انداخته بودند از سر او مى‌رباید و فرار مى‌کند و از سوی دیگر سواران عروس به تعقیب داماد و سوارانش مى‌پردازند. سواران داماد راه را بر سواران عروس مى‌بندند تا داماد را فراری دهند که گرفتار سواران عروس نشود، زیرا در آن صورت دستمال را از او پس مى‌گیرند و او را پیش ایل و طایفه خود بى‌اعتبار مى‌کنند.

براى پیروزى داماد، بهترین اسب را براى او آماده مى‌کنند. وقتى عروس را به خانه داماد مى‌برند، سواران پیشاپیش او به عملیات تحسین‌آمیز روى اسب، مشغول مى‌شوند و تیراندازى مى‌کنند در حالی که تشمال‌ها در طول راه به خواندن و نواختن ادامه مى‌دهند.

آیین بازی چوگان در بختیاری

بازی چوگان نیز از روزگاران دیرین در بختیاری رواج داشت و محوطه هایی مانند چغاخور در استان چهارمحال بختیاری و بنه وار در خوزستان مکان مسابقات چوگان بختیاری ها بود که خوانین بختیاری با اسب های زیبا و نیرومند برپا می کردند

به هر حال در قوم بختیاری و دیگر اقوام عشایری بزرگان ایل از قدیم الایام از اولین فنونی را که به فرزندان خود می‌آموزند، سوارکاری و تیراندازی است. تیراندازان بختیاری گاه چنان در این فن مهارت پیدا می‌کنند، که می‌توانند سوار و بر اسب های تندرو و با تاخت و تاز، شیء متحرک را در آسمان هدف قرار دهند.

از جمله نمونه های تاریخی سوارکاری و سواران بختیاری، می توان به دلاورمردی‌های سوارکاران و تیراندازان بختیاری در فتح قندهار در زمان نادرشاه و همچنین نقش مهم بختیاری ها به رهبری سردار اسعد در نهضت مشروطیت و فتح تهران اشاره نمود. در تصاویر تاریخی مشهوری که از دوران مشروطیت باقی مانده است نقش سواران بختیاری که با شکوه و جلوه خاصی پیشاپیش نبردهای مشروطه جانفشانی کرده اند نمایان است

بسیار شایسته است آیین های سوارکاری و اسب بختیاری در استان چهارمحال بختیاری که از خاستگاه های مهم اسب و سوارکاری بوده دوباره مانند آیین های زیبای گذشته احیاگردد. این آیین های فرهنگساز برای تقویت فرهنگ بومی و ملی کابرد فراوان خواهند داشت و در جهت پیشرفت و توسعه فرهنگی و دفاع از کیان کشور و سرزمین بزرگ ایران است

پژوهش و تدوین: رضا بهرامی دشتکی ـ آبان ۱۳۹۷