جشنواره شاهنامه خوانی در بختیاری / ثبت آیین شاهنامه خوانی بختیاری…

شاهنامه خوانی در فرهنگ بختیاری

   شاهنامه فردوسی از بزرگترین آثار حماسی و ادبی ایران و جهان به شمار می رود که در هویت ملی ایرانیان و فارسی زبانان جایگاه برحسته ای دارد. شاهنامه مجموعه داستانها و حماسه های ایران باستان است که حکیم ابوالقاسم فردوسی طوسی شاعر بزرگ ایرانی با کوشش و تحمل رنج سی ساله به نظم درآورده است.

  شاهنامه خوانی در بختیاری قرنهای متمادی پیشینه تاریخی و فرهنگی دارد. قوم بختیاری از اقوام کهن ایرانی به شمار می روند که زبان و محتوی شاهنامه با تاریخ و فرهنگ غنی و دیرینهآنان همخوانی دارد. در فرهنگ بختیاری از دیرباز تا کنون پس از قرآن کریم یکی از ارزشمندترین کتابها شاهنامه فردوسی بود و همواره مردمان بختیاری با شاهنامه مانوس بوده اند.

از منظر اعتقادی نیز «فردوسی شاعر بزرگ شیعه مذهب ایرانی» بود که به خاندان پیامبر ارادت داشت و سروده هایی درستایش پیامبر و امام علی داشته و یکی از اخلاقی ترین شاعران است که رعایت اخلاق و ادب در سراسر شعر او به چشم می خورد که از این منظر نیز در فرهنگ بختیاری که صدر درصد شیعه هستند، مقبولیت ویژه ای دارد:

چوخواهی که یابی ز هر بد رها        سر اندر نیاری  به دام  بلا

به گفتار پیغمبرت راه جوی            دل از تیرگیها بدین آب شوی

ترا دانش و دین رهاند درست         در رستگاری ببایدت جست

اگر چشم داری به دیگر سرای        به نزد نبی و وصی گیر جای

درست اینسخن گفت پیغمبرست     که من شهرعلمم علیم در است

منم بنده ی اهل بیت نبی             ستاینده ی خاک پای وصی

چو باشدتو را عقل وتدبیر و رای       به نزد نبی و و علی گیر جای

برین زادم و هم برین بگذرم          چنان دان که خاک پی حیدرم

ابا دیگران مر مرا کار نیست          بدین اندرون هیچ گفتار نیست… (آغاز شاهنامه)۱

واژه «بختیاری» در شاهنامه آمده است و اگرچه بی ربط قلمداد گردد اما با روحیه سلحشوری بختیاری ها و صداقت و راستی آنان و نیز شبیخون (شوخین) که در بختیاری معروف است با این ابیات سنخیت دارد:

کنون ما ز دل بیم بیرون کنیم     سحرگه بریشان شبیخون کنیم

گر امشب بر ایشان بیابیم دست     به بیشی ابر تخت باید نشست

وگر بختیاری بر نگیرد فروغ        همه چاره بادست و مردی دروغ

برین برنهادند و برخاستند            ز بهر شبیخون  بیاراستند…

شاهنامه در سرزمین بختیاری با نام کتاب هفت لشگر معروف بوده و در مکتبخانه های قدیمی شاهنامه خوانی را آموزش می دادند. در مجالس خوانین بختیاری نیز مراسم شاهنامه خوانی با لحن حماسی و شورانگیز رواج داشت. در تاریخ بختیاری موارد متعددی از شاهنامه خوانی بختیاری ها ثبت گردیده است:.

سر اوستن هنری لایارد، دیپلمات انگلیسی، که در سالهای ۱۸۳۹-۱۸۴۲ میلادی به ایران مسافرت کرددر سفرنامه خود به شاهنامه خوانی در حضور محمدتقی خان چهارلنگ حاکم بختیاری در آن دوره، در قلعه تُل خوزستان اشاره کرده است و می نویسد:

من بارها در قرارگاه محمدتقی خان شاهد و ناظر مراسم شعرخوانی بودم و متوجه شدم که خواندن اشعار و سرودهای رزمی چه تأثیر عمیقی بر روی مردم کوه نشین بختیاری به جای می‌گذارد … آنان تا پاسی از شب در اطراف محمدتقی خان که بر روی فرشی در کنار شعله های آتش نشسته بود جمع می‌شدند و به آواز شفیع خان که با صدای بلند مشغول خواندن شاهنامه یا داستان خسرو شیرین و سایر شعرای ایرانی مانند حافظ و سعدی بود گوش می‌دادند… ۲

اسدخان بهداروند نیز که علیه حکومت قاجار قیام کرده بود با خواندن اشعار شاهنامه پاسخ شاهزاده قاجار را داده است: «اسدخان بهداروند هنگامی که در محاصره شاهزاده قاجار در دژ اسدخان قرار گرفته بود این شعر فردوسی را خطاب به شاهزاده قاجار خواند:

مرا سر نهان گر شود زیر سنگ    از آن به که نامم برآید به ننگ

نبیند مرا زنده با بند کس      که روشن روانم براینست و بس

«بی بی مریم بختیاری که از زنان مبارز و برجسته روزگار بود هنگامی که مبارزان مشروطه به او پناه بردند از آنان حمایت کرد و روزی که افسر اعزامی از اصفهان برای جلب وحید دستگردی و دیگر شاعران پناهنده به در قلعه بی بی مریم آمد  به افسر اعزامی گفت: اگر جانم را بستانند پناهندگان را تحویل نخواهم داد و این «شعر فردوسی» را بر آنان خواند:

زکف بفکن این گرز و شمشیر کین     بزن جنگ و بیداد را بر زمین…

پناهندگان را منم پاسدار             مبیناد چشم کس آن روزگار

که آزادگان را دهم بر تو باز        دهم ماکیان را به چنگال باز» ۳

در کتاب تاریخ بختیاری سردار اسعد، ۳ نیز به شاهنامه خوانی در بختیاری اشاره گردیده  و نقل شد هنگامی که سواران بختیاری در دوران مشروطیت برای فتح تهران حرکت کردند شاهنامه خوانان برای تقویت روحیه سپاهیان اشعار شاهنامه را می خواندند و یکی از سواران خطاب به محمدعلی شاه این ابیات را با صدای بلند خواند:

چنانت بکوبم به گرز گران      که  پـولاد کوبنـد  آهنگـران

سواران جنگی کجا دیده ای      صدای سم اسب نشنیده ای…

استاد پژمان بختیاری شاعر بزرگ معاصر نیز از مجالس شعر خوانی و شاهنامه خوانی بختیاری ها در اواخر دروان قاجار روایت می کند:  [در دامنه کوه احمدلیوه در دشتک بختیاری] محافل شبانه رونق دیگر داشت از گوشه و کنار، نواهای مخصوص بختیاری بلند می شد. در چادر عمو  یک نفر به آواز بلند اشعار قهرمانی و قطعات حماسی را می خواند. این اشعار معمولاً نقاشی روح داری از میدان های جنگ بود که دلیران گذشته و اجداد رشید ما  قهرمان آنها شمرده می شدند… گذشته از آوازهای مخصوص اشعار محلی، در سراسر بختیاری کسانی هستند که شاهنامه فردوسی، همچنین خسرو و شیرین و لیلی و مجنون نظامی را با نوایی پر از شور و احساسات تغنی می کنند و این یکی از بهترین سرگرمی های آن سامان است»

در دهه ۵۰ نیز که کنگره شاهنامه خوانی در طوس برگزار می شد. دکتر انجوی شیرازی بهترین شاهنامه خوانان کشور را برای شرکت در کنگره دعوت نمود ازجمله شاهنامه خوانان برجسته بختیاری مانند «میرزامحمد بهرامی» از دشتک بختیاری، فرامرز طهماسبی و جهانگیر شهابی از شهرکرد و فرخشهر در این کنگره حضور یافتند و با لباس بختیاری به شاهنامه خوانی پرداختند و مورد تقدیر قرار گرفتند.۵

در دهه های اخیر نیز شاهنامه خوانی در میان بختیاری رواج داشته و اگرچه نسل فعلی کمتر اهل مطالعه شعر و ادب و شاهنامه خوانی هستند اما برپایی همایش ها و جشنواره ها در بختیاری به شاهنامه خوانی سنتی رونقی دوباره داده است. جواد خسروی نیا از شاعران بختیاری نیز شاهنامه را با گویش بختیاری به نظم در آورده است. به هر رو  شاهنامه خوانی در فرهنگ بختیاری همواره در تقویت روحیه حماسی و هویت ملی موثر واقع می گردید.

پژوهش و نگارش: رضا بهرامی دشتکی ـ بهمن ۱۳۹۷  (سایت سرزمین ما)

منابع:

۱ـ شاهنامه فردوسی، انتشارات امیر کبیر، تهران، ۱۳۶۹، ص ۲۳٫  ــــــــ   ۲ ـــ سر اوستین هنری لایارد، سفرنامه لایارد، ترجمه مهراب امیری، تهران، آنزان ۱۳۷۶، ص ۱۷۰ .  ـــــــــ    ۳ـ عبدالعلی خسروی، بختیاری درجلوه گاه فرهنگ، شهسواری، تهران، ص  ۴۲۰ .  ـــــــــ   ۴ـ سردار اسعد، تاریخ بختیاری، اساطیر، ۱۳۷۴،    ــــــــ  ۵ـ پژمان بختیاری،دیوان، پارسا، تهران، ۱۳۶۸، مقدمه. و «زندگی و اشعار پژمان بختیاری»، سامان دانش، ۱۳۹۴، ص ۶۸ .  ـــــــــ  ۶ـ منصور رستگار فسایی،مقاله مردی از دیار خاطره های جاوید، مجله کلک مهر، آبان ۱۳۷۲ ش۴۳ ،ص ۲۳۵ .   ــــــــ  ۷ـ جواد خسروی نیا، شاهنامه بختیاری، نشر شهسواری، ۱۳۸۹ .

(میرزامحمد بهرامی دشتکی، شاعر، خوشنویس و شاهنامه خوان برجسته کشوری بود شاهنامه را با لحنی خاص و پرجاذبه می خواند ـ از سال ۱۳۵۴ تا ۱۳۵۶ به دعوت مسئولان کنگره ملی فردوسی به عنوان شاهنامه خوان برجسته در طوس شرکت داشت و به شاهنامه خوانی می پرداخت. دکتر انجوی شیرازی از مسئولان کنگره در نامه ای از وی تجلیل نمود. وی در سال ۱۳۶۲ در دشتک درگذشت. پدرش ملاعلی بنده بهرامی، استاد دوران مکتب پژمان بختیاری بود)

ثبت آیین شاهنامه خوانی بختیاری در فهرست آثار ملی

مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان چهارمحال و بختیاری ۱۱ دی ۹۵ از تکمیل پرونده و ثبت مراسم آیینی شاهنامه خوانی در فرهنگ بختیاری بعنوان یک اثر میراث ناملموس استان چهارمحال وبختیاری توسط شورای عالی ثبت سازمان میراث فرهنگی،صنایع دستی و گردشگری خبر داد. عسگری سوادجانی گفت: حماسه به عنوان یکی از گونه های ادبی در بین اقوام متمدن و صاحب فرهنگ، جایگاه ویژه ای دارد و نشانگر بالندگی و تعالی روح یک قوم و ملت به شمار می رود. وی با بیان اینکه کوه های سر به فلک کشیده بختیاری و فراز و نشیب کهساران، مسکن کوچ نشینان ایلی است که ذهن خود را کمتر دستخوش تهاجمات فرهنگی بیگانگان ساخته و بنا به سنتی دیرین همواره از کیان و میراث فرهنگی خود مانند گنجینه ای گران بها نگه داری کرده اند، گفت: داستانها و روایت شاهنامه نیز از دیر باز در میان بختیاریان سینه به سینه سپرده می شد و تا عصرحاضر پایدار و ماندگار شد، که از آن به عنوان یکی از آیین های نمایشی بختیاری یاد می شود.

…

جشنواره شاهنامه خوانی مناطق زاگرس نشین 

یازدهمین جشنواره شاهنامه خوانی و نقالی مناطق زاگرس نشین کشور در روز‌های دوشنبه و سه شنبه ۱۳ و ۱۴ اسفند ۹۷ و با حضور هنرمندانی از استانهای اصفهان، ایلام، بوشهر، خوزستان، فارس، کردستان، کرمانشاه، کهگیلویه و بویراحمد، لرستان، همدان، هرمزگان و چهارمحال و بختیاری، در شهر لردگان برگزار می‌شود.  بخش‌های این جشنواره شامل شاهنامه‎خوانی در رده‌های سنی زیر ۲۵ سال و بالای ۲۵ سال و نقالی در رده‌های سنی زیر ۱۰ سال، ۱۱ تا ۱۶ سال، ۱۷ تا ۲۴ سال، ۲۵ تا ۳۵ سال و بالای ۳۵ سال است.  شهر لردگان (مرکز شهرستان لردگان) در فاصله ۱۶۰ کیلومتری شهرکرد مرکز استان چهارمحال  بختیاری قرار دارد.

علاقه‌مندان به شرکت در جشنواره می‌توانند آثار خود را به‌صورت صوتی و تصویری به دبیرخانه جشنواره واقع در شهرستان لردگان- خیابان کمال‌الملک – اداره‌فرهنگ و ارشاداسلامی لردگان ارسال کنند.  تماس: اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی لردگان:   ٣۴۴۴٢۴٧٧  – ۰۳۸

شاهنامه خوانی بختیاری‌ها  ـ  فاطمه جمال‌پور

شاهنامۀ فردوسی، قرن‌ها پیش، کویرها و کوه‌ها وسرزمین‌ها را پشت سر گذاشت تا سینه به سینه و دهان به دهان به بختیاری‌های کوچ‌رو برسد. آنان روح نیاکان رزمنده‌شان را در حماسه‌های رستم و سیاوش دیدند و با شاهنامه و فردوسی پیوند دیرینه بستند که همچنان پابرجاست و از آن پس شاهنامه نقل شبهای بلند کوچ در کنار آتش چاله، زمزمه و دلگرمی روزهای نبرد، جهیز دختران ایل بختیاری است. عشایر بختیاری در مکتب‌خانه‌هاشان تنها الفبا و خواندن نوشتن نمی‌آموختند، بلکه آنها خوانش و آهنگ خوانش شاهنامه را هم به‌درستی می‌آموختند. از این جاست که اکثر پیرمردان ایل بختیاری داستان‌های شاهنامه را از بر می‌خوانند یا بلدند. شاهنامه‌خوانانی هستند که بیش از نیم شاهنامه را از بر می‌دانند. تأثیر شاهنامه بر زندگی مردم به گونه‌ای است که نام فرزندان خود را از شاهنامه می‌گیرند و می‌گویند شاهنامه باعث تقویت روحیۀ سلحشوری مردان ایل بوده و نمونه‌هایی از حکمی آن مورد مثال برای پند پدر به پسر بوده‌است. اما شاهنامه‌خوانی در میان بختیاری‌ها به شیوه‌های مختلفی اجرا می‌شود. یکی از این شیوه‌ها “شاهنامۀ غمنومه” است که به پاره‌های فجیع شاهنامه اختصاص دارد. این آواز در پرده‌های نزدیک به شوشتری در دستگاه همایون اجرا می‌شود. فضای محزون آواز مخاطب را جذب می‌کند. این فضا بعد از آواز حماسی به عنوان مثال گفتگوی رستم و سهراب به وجود می‌آید و آواز محزون را هنگام کشته شدن سهراب می‌خوانند.  شاهنامه‌خوانی برای اشعار حماسی و لحظات رزم هم به کار برده می‌شود. گاهی شاهنامه‌خوان هنگامی که اشعار رزمی و حماسی را می‌خواند، احساساتی شده، آواز را با فریاد و سروصدا همراه می‌کند. گونۀ دیگری با نام “برزونامه” که با لحن شاهنامه‌خوانی در منطقۀ لـُردگان اجرا می‌شود، از حواشی شاهنامه به شمار می‌آید، چون در شاهنامه وجود ندارد، هرچند شاهنامه‌خوانان بختیاری آن را بخشی از شاهنامه می‌دانند. این منظومۀ منسوب به شمس‌الدین کوسج (سدۀ هشتم هجری) و خواحه عمید عطایی (سدۀ دهم هجری) سرگذشت حماسی برزو، پسر سهراب در توران و ایران است.

شاهنامه‌خوانی معمولاً در مجالس جشن و سرور، ایام نوروز، شب یلدا و دیگر مراسم ایلی رونق دارد. در سال‌های اخیر مراسم شاهنامه‌خوانی بختیاری در مناطق بختیاری‌نشین سلسله‌جبال زاگرس جانی دوباره یافته‌است و گروه‌های مختلف به احیای این سنت دیرینه کمر بسته‌اند. در این مراسم که با حضور انبوه مشتاقان فردوسی برگزار می‌شود، شاهنامه‌خوانان، از زن و مرد و خرد و کلان، به نوبت بر روی صحنه می‌روند و قطعات مختلف شاهنامه را به شیوه‌های گوناگون اجرا می‌کنند. این اشتیاق سبب شده حتا شاهنامه را به گویش بختیاری بازگردانند و به دست چاپ بسپارند.  آوازخوانی به شیوۀ شاهنامه‌خوانی آن ‌قدر بر بختیاری‌ها تأثیر گذاشته که آوازهایی را به همین شیوه در مدح یا یادبود قهرمانان‌شان مانند سردار اسعد، نامدارخان، علیمردان‌خان و غیره اجرا می‌کنند.  و اما بزرگ‌ترین همایش شاهنامه‌خوانان که شاید بتوان آن را بزرگ‌ترین در جهان دانست، مراسم شاهنامه‌خوانی در روستای سی‌میلی در جنوب مسجدسلیمان بوده‌است؛ همایشی که به گفتۀ مردم محلی قدمتی بیش از پانصد ساله داشت و هر سال در سومین روز فروردین‌ماه دوستداران شاهنامه را از دور و نزدیک به خوزستان می‌کشاند؛ بدون هیچ فراخوانی با حضور هزاران مشتاق شاهنامه برگزار می‌شد. افعال زمان گذشته به این خاطر است که صدای شاهنامه‌خوانان این همایش آیینی ایلی که از زمان صفویه تا روزگار ما برپا بود، در سالی که توسط یونسکو سال بزرگداشت فردوسی نامیده شد، توسط مسئولان محلی به بهانۀ نداشتن پروانۀ اجرا خاموش شد

لینک: اخبار جشنواره ها و همایش های فرهنگی