طبیعت در فرهنگ بختیاری

فروردین ۱۹, ۱۴۰۳ سرزمین ما تاریخ و فرهنگ ۰

طبیعت در فرهنگ بختیاری

به نام آن که هستی را رقم زد        نشان خویش بر لوح و قلم زد

 بی تردید طبیعت و محیط جغرافیایی یک سرزمین در شکل گیری فرهنگ و آداب و رسوم مردمان آن تاثیر به سزایی دارد و تاریخ زندگی بشر در ادوار مختلف نیز بر این مهم، مهر تایید می زند.  محیط در تعیین بسیاری از خصلتهای ظاهری مانند نوع پوشش و نوع مسکن و شیوه زندگی موثر است و می تواند تحت تاثیر محیط طبیعی و جغرافیایی شکل گیرد.

ویژگی های درونی مردمان هر سرزمین نیز می تواند متناسب با نوع آب و هوا و محیط باشد که به صورت چشم انداز طبیعی رخ می نماید.  در هر حال طبیعت و انسانها بر همدیگر تاثیر گذارند و زندگی و فرهنگ مردم هر منطقه و دیاری تاثیر وبر گرفته از طبیعت و ویژگی های اقلیمی آن منطقه خواهد بود

سرزمین کهن بختیاری نیز با تمدن دیرینه ویژگی های طبیعی خاص، دارای طبیعت بکر و مناظر زیبا و دل انگیز فراوان است که در فرهنگ آن نیز نمود بسیار دارد

سرزمین بختیاری در دل کوهساران بلند و سر به فلک کشیده و در میان دشت ها، دره ها، تپه ها و رودهای خروشانی جای دارد. که جلوه ای با شکوه از طبیعت بکر و زیباست و با موقعیت جغرافیایی خاص در دل ایران زمین جای دارد. در این سرزمین که دامان پر مهرش سرشار از عطر دلپذیر گلهای صحرایی و نقش فرش طبیعت زیبایش، سبزه زاران دل انگیز، گل های رنگارنگ و چشمه ساران زلال است، مناظر طبیعی و دیدنی بی شمار و پر رنگ و نقش و نگار و مناطق تاریخی بی نظیری را در دل خود جای داده است،

 طبیعت هر منطقه در فرهنگ مردمان آن تاثیرگذار است طبیعت کویری یا طبیعت کوهستانی یا ساحلی و جنگلی هر کدام نوعی از ویژگی های فرهنگی و اجتماعی را پدید می آورد که با دیگر مناطق متفاوت است سرزمین بختیاری اغلب طبیعت کوهستانی دارد با رودهای خروشان و چشمه ساران زلال و درختانی مانند بلوط و چنار و بادام و درختان خاص این اقلیم که می تواند بیانگر فرهنگ باشد مثلا درخت بلوط از مهمترین درختانی است که در این خطه روئیده می شود و از ویژگی های این درخت می توان از تنومند بودن و استواری آن یاد کرد،

زندگی عشایر بختیاری که در کوهسارانِ سر به فلک کشیده و طبیعت زیبا و خوشِ رودخانه های زاگرس، شب را صبح می کند و صبح با طلوعی دیگر، تولدی دیگر از فرهنگ غنی این قوم را رقم می‌زنند. این زندگی خود به نوعی قدردانِ نعمت های خدا است،

و بی گمان فرهنگ مردمان این دیار برخاسته از این ویژگی ها و طبیعت خاص این سرزمین است کوهساران بلند این خطه با آب و هوای سرد و گاه پر برف در فرهنگ مردم قوم بختیاری تاثیر فراوانی داشته و خصلتهایی چون شجاعت و مقاومت و سلحشوری استواری و سرسختی  و از سویی  بلند نظری میهمان نوازی و صداقت و راستی و صفای عشایری و سادگی و ساده زیستی که لازمه زندگی در چنین طبیعت سخت و در عین حال زیبایی  است

فرهنگ غالب کوهستان نشنینان متاثر از این مولفه ها و گزاره هاست است کوه و دشت و رود و چشمه ساران در فرهنگ عامه مردمان این دیار نمود فراوانی دارد و در سبک زندگی مانند کوچ و گله داری و یا روحیه سلحشوری تاصیر دارد همچنین  در لباس و پوشاک و فرهنگ عامیانه و اشعار و مثل ها و متل ها و حماسه ها به روشنی تاثیر دارد

کوچ نشینی در فرهنگ بختیاری کاملا بر مبنای طبیعت بنا نهاده شده در فصل گرما به مناطق سردسیر کوچ می کنند تا از مواهب طبیعت بیشتر بهره گیرند ودر فصل سرما به سوی مناطق گرمسیری کوچ می کنند تا همواره در میان طبیعت باشند

لباس مردان و زنان بختیاری در بافت و در نقش و نگار نیز بر مبنای مناظر و داشته های طبیعت پیرامون شکل گرفته است لباس مردان شامل چوقا و کلاه خسروی و گیوه و امثال آن از مواد طبیعی موجود در پیرامون خود بافته می شوند و لباس زیبای زنان بختیاری در طراحی و بافت و نقش های برگرفته از طبیعت آماده می شوند و رنگ بندی هایی که در آنها بکار می رود با طبیعت هماهنگی و همگونی خاصی دارد. فرش بافی و بافته های دست عشایر بختیاری نیز در بافت و رنگ و طرح با طبیعت این دیار عجین شده است در اثار دیگر فرهنگ بختیاری مانند شیر های سنگی برد شیر و نگاره ها مانند نقش حیوانات شیر اسب بز و کل و گلها و بوته ها درختان از طبیعت استفاده می گردد

هرچه در طبیعت و پیرامون زندگی انان وجود دارد در اثار هنری انها نیز وجود دارد وقتی یک فرد عشایر کوچ رو در پناه تک درختی یا تخته سنگی در کنار جویباری که از کوهستان جاری است می اندیشد و احساسش را بیان می کند ظرافت ها و لطافتهایی را بکار می بره که شاعران ورزیده  در بیان این عمق احساسات  ناتوانند  و این احساس بدور از هرگونه تکلف گرایی با واژگان ساده و روان به همان سادگی طبیعت و کوهسارها و چشمه سارهاست اما در معنا به ژرفای دریا ها و دره ها و رودهاست و به چابکی اسبان تیز رو و به مهارت سوارکاران بختیاری است

طبیعت زیبای بازفت بختیاری

در ابیات و اشعار و ترانه ی عامیانه نیز این فرهنگ برگرفته از طبیعت نمود روشنی دارد و در جای جای این اشعار و ادبیات مظاهر طبیعت مانند کوه و صحرا و رود و حیات وحش و برف و باران و گله و کوچ و اسب و شیر و پلنگ و گلها و گیاهان و.. به چشم می خورد مانند این ترانه های فرهنگ عامه با گویش بختیاری

کوه اسپید برف گره گیننه خونید  / زونی زید و میرشکال تیرانه تونید

تمامی کوه سپید را (نام کوهی در بختیاری) برف سنگینی فرا گرفته است  به گونه ای که تمام گون ها از برف سفید شدند و از سنگینی برف خمیده گشته اند مرد شکارچی در دامنه کوه به زانو بنشست و تمامی تیرهای خود را آماده شلیک کرد

در ترانه های لالایی نیز واژگان کوه و گل ها و گیاهان جایگاه بیشتری دارد

لالا لالا  هی گل نعنا / بوس رهده و کوه تهنا

لالایی ای مانند گل نعنا بابایت به تنهایی به کوه رفته است.

حتی در ترانه عاشقانه نیز واژه کوه و دیگر زیبایی های طبیعت مکرر بکار می رود

تو به دیر و مو بدیر ای شلیل کوه وسته میونه / مر خدا طاقت بده دل هر دو مونه

من و تو دور از هم دیگر افتادیم و کوه بزرگی میان ما فاصله انداخته است /  مگر خدا طاقت و صبری به دل من و تو بدهد تا آرام قرار گیرد که به هم رسیدن ما سخت خواهد بود.

از دیگر جلوه های طبیعت که در فرهنگ و اشعار عامیانه رواج دارد آسمان و شب و ستارگان و آفتاب و ماهتاب  و پرندگان و حیات وحش است

شو دراز و مه بلند دل نیگره جا / هر که منجا مون نشست دلس چی دلم با

شب بلند و مهتابی است دلم برای یارم آرام و قرار ندارد هر کسی بین ما فاصله انداخته دل او همانند دل ما دردمند شود

چه خوه شو مهی پا تش تنگی / تا خروس خون گپ رنیم وا هم درنگی

چقدر خوب است در شب ماهتابی در کنار آتشی که با کنده درخت روشن شده در کنار هم باشیم و تا سحرگاهان با یکدیگر صحبت کنیم  در همه این ها شاعر سخت به طبیعت دلبسته و وابسته است

کاشکی مو کوگی بیدم تو چی چشمه سارون / کاشکی تو گلی بیدی مو اور بهارون

ای کاش من مانند کبکی بودم و تو همچون چشمه ساران بودی تا به سوی تو پرواز می کردم

و ای کاش تو گل زیبایی در دشت بودی تا من مانند ابر بهاران به سوی تو می آمدم و به وصال تو می رسیدم.

در همه این آثار فرهنگی واژگان برگرفته از طبیعت خاص منطقه متعدد بکار رفته است  در حوزه فرهنگ و شعر و  ادبیات فولکلور بختیاری تاثیر طبیعت فراوان به چشم می خورد و نمونه های زیادی را می توان نام برد اما به دلیل ضیق وقت برنامه به این مقدار بسنده می کنیم

موسیقی بختیاری نیز با تمام فراز و فرودها  برگرفته از طبیعت زیبای بختیاری و فرهنگ مردمان کوچ و کوه و دشت این دیار است مقام ها و گوشه ها و ملودی هایی که طبیعت را می نوازند ساز کرنا ساز معروف بختیاری سازی است که با طبیعت و برای طبیعت طراحی شده و صدای زبیا حماسی و واقعی آن هنگامی به اوج می رسد که در طبیعت و در میان کوه و صحرا نواخته شود

یکی از شاعران پیشکسوت بختیاری سرود، نیز در شعر زیبایی به طبیعت در فرهنگ بختیاری اشاراتی نموده است:

ایل ما با کوه عادت کرده بود /      در بلندی ها عبادت کرده بود
دستهامان بوی گندم داشتند /           دوستی هامان تداوم داشتند

برزگر نان جوین را دوست داشت/      کار بر روی زمین را دوست داشت
ان طرف تر در نشیب دره ها  /           گله های بغض مشغول چرا

دمدمای صبح چادر می زدیم /          خیمه دور از دود و اجر می زدیم
یاد مال و یاد آبادی بخیر /               یاد کوچ ایل بابادی بخیر

یاد شب ها قصه ها کشکول ها /          فصل خرمن کردن محصول ها
ایل من با من بخوان این چامه را/        درک کن باور کن این غمنامه را

ایل من نای تو با نی خوشترست/       های چوپان تو با هی خوشترست
یاد چوپان و صفای نی لبک /            کاسه شیر و کمی نان و نمک

شب به صحرا ماندن و تخمین زدن /      دور گندمزارها پرچین زدن
یاد یارانی که شبنم می شدند/              در جضور زخم مرهم می شدند

و اشاره به فرهنگ کوچ مردمان قوم بختیاری که همه جلوه های طبیعت  را در خود داراست

کوچ یعنی در غروبی با شکوه         رد شدن از تنگه هایِ « زردکوه»
کوچ ایل آمیزه ای از رازهاست        مملو از تصویر چشم اندازهاست

کوچ یعنی حس باران،حس برگ       حس یک پروانه در زیر تگرگ
کوچ می آید که غم ها کم شوند     می چکد تا اشک ها شبنم شوند

کوچ می خواهد که آبی تر شویم       دوست دارد آفتابی تر شویم
کوچ با گهواره صحبت می کند        با تمام ایل هجرت می کند

ایل ما آلاله ها را می شناخت /       بهتر از نی ناله ها را می شناخت
لاله ها هم داغ ما را داشتند /           مثل ما تنها خدا را داشتند…

ایل من با کوهسارانت بمان/            با تـمام بی قرارانت بـمان
ایل ﻣﻦ! ﭘﮋﻣﺮﺩﻧﺖ ﯾﮑﺪﻡ ﻣﺒﺎد/        از غرور زردکوهت یکدم کم مباد

ایل ﻣﻦ! ﺳﺨﺖ ﺍﺳﺘﺨﻮﺍﻧﯽ ﺣﻖ ﺗﻮﺳت/   زندگی ﮐﻦ ﺯﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﺣﻖ ﺗـﻮﺳﺖ

(از اشعار داریوش مرادی)

 پژمان بختیاری در آثار خود از سرزمین بختیاری با عنوان «دامان زردکوه بختیاری» و با واژه های دیگری مانند «خورشید روشن روان» و یا دیاری که «آکنده از گوهر» است و… نام برده است و مسحور از زیبایی و شکوه این دیار،  در شعری که سال ۱۳۲۱ در دشتک سروده و طبیعت بختیاری را اینگونه توصیف می کند :

بـه پیـرامُــن کـوهسـاری  بلـنـد      دیـاری ست پـرمایه و ارجمند
ده و بیشـه و دشت و آب روان     زمینی چو خورشید روشن روان

گرانبـار کـوهــی بلـنـد اختـری       سپهـر افسـری ایـزدی  گوهـری
همانا که آن مـرز مینو سرشت    بوَد لختی از خاک خـرّم  بهشت

گریبـانش از گوهـر آکنـده  است       عبیرش به دامـان پراکنده است
در آن سرزمین کرده جای نشست      نـژادی جوانمـرد و ایران پرست

دلیر و گران سنگ و پـولاد خـای     سرافراز و با نام و جنگ آزمای
سـواران شـیـر افـکـن  پـیـلـتـن       پدر بر پـدر گُـرد و شمشیـر زن

گـروهی چو خـورشیـد  روشنگرا       تبــاری ز خـورشیــد روشن تـرا
مر آن مـرز را  بختیاریسـت  نام      که بادش جهان رام وگردون به کام

گر ایران زمین  بختیـاری  نداشت      بر آنم که از بخـت  یاری  نداشت
همه مردمش گُـرد و شیر اوژننـد       تو  گـوئی مگر کـوهی از آهننـد

* * *

شبانگه ز گُردان  گـردون  شکـوه       فرا  گـرد آتش به دامـان کـوه
شـود انجمــن هــای  پـرداختـه       بـه   آئیـن  یـزدانـیـان  ساختـه

سرایـد  یکی مـرد  پاکیزه   مغز      به شعر اندرون داستان های  نغز
سخـن  از  نیـاکان   فـراز  آورد       همـان  فَـرّ   دیرینـه  باز  آورد

سراینده چـون بر خروشـد  همی      دل شیـر مردان  بجوشد همی
زبانش پـر از  واژه  پهلـوی ست       زمینش پر از فـر کیخسروی ست

بزرگانش   از  دوده ای   پهلـوان      هشیوار  و  دانـا  و روشن  روان
من  اینک از آن  ایـزدی  گوهـرم      که بر چرخ گردنـده ساید  سرم…

در پایان بر این سخن تاکید کنیم که حفظ طبیعت در زندگی حال و آینده بشر بسیار تاثیر گذار خواهد بود.  فرهنگ ما باید مبتنی بر حفاظت و نگه داری از این طبیعت خدادادی باشد و اگرچه بشر با پیشرفت تکنولوژی برخی وابستگی های خود را به طبیعت کاهش داده است اما از سوی دیگر در زندگی امروزه برای حفط حیات انسان و سلامت او نقش طبیعت بیشتر گردیده و هرچه بشر به پیش می رود اهمیت حفاظت از طبیعت بیشتر خواهد شد

سرسبزی درختان، سرزندگی گیاهان و مناظر زیبای طبیعت … برای هر انسانی لذت بخش خواهد بود. متاسفانه با از بین رفتن درختان و پوشش گیاهی و تخریب طبیعت این فرصت گرانبها از انسان ها گرفته می شود. مگر اینکه طبیعت بیش از این را پاس داریم.

سایت سرزمین ما/ ۱۳۹۷ ـ به قلم رضا بهرامی دشتکی

.

bigtheme