لالایی ها در فرهنگ بختیاری

بهمن ۱۹, ۱۳۹۶ سرزمین ما تاریخ و فرهنگ, موضوعات سایت ۰

---

به نام آفریدگار هستی

لالایی ها و آواهای کودکانه در فرهنگ بختیاری

   اشعار  و موسیقی محلی و به طور کلی آواها، نواها، ترانه ها و آوازهای محلی که در اصطلاح به آنها اشعار عامیانه یا فولکلور می گویند همواره از روزگاران دیرین در فرهنگ اقوام مختلف ایرانی وجود داشته و از جمله زیباترین بخش های فرهنگ مردم و عامه  به شمار می رود. این نوع اشعار در ردیف ادبیات عامیانه قرار می گیرند در قوم بختیاری نیز این گونه ی ادبیات و اشعار شامل ترانه ها سوگواره ها، سروده های کار و برزیگری، ترانه های عروسی؛ لالایی ها، حماسه سرودها و مواردی از این دست بسیار وجود دارد و بختیاری ها به عنوان قومی کهن با تاریخ و فرهنگ دیرینه در این  زمینه دارای فرهنگ و ادبیات غنی و سرشار از لطافت و زیبایی و مفاهیم ارزشمند هستند.

  از جمله این آواها و ترانه ها، لالایی ها هستند. اشعار لالایی از انواع ترانه ها و آواهای قدیمی و زیبا  و دل انگیز در فرهنگ اقوام گوناگون است که سینه به سینه از سوی زنان و مادران به نسل های بعد انتقال یافته است در قوم بختیاری نیز آواها و نواهای بسیاری در جنبه های گوناگون وجود دارد که در قالب اشعار عامیانه و فولکلور قرار می گیرند  ویژگی این نوع شعر این است که اغلب سراینده آنها مشخص نیست بلکه در طول روزگاران سینه به سینه و عامیانه نقل گردیده است

 لالایی ها مانند دیگر آواها و نواها و اشعار و موسیقی در بختیاری حکایت غم و شادی، دلتنگی و دلبستگی و هجران است گاهی خواسته ها و آرزوهای مادران برای کودکان  خود است در میان بختیاری ها بویژه در عشایر بختیاری که هنوز با فرهنگ اصیل بختیاری انس دارند لالایی های متعددی وجود دارد که برای کودکان خوانده می شود که می توان در چند بخش و قالب به آنها پرداخت. گاه برخی از این اشعار و لالایی ها مختص مردمان و مناطق بختیاری است و گاهی هم در شعر و مفاهیم اشتراکاتی با اقوام دیگر در ایران دارد. اما با ویژگی ها و لطافت و طراوت خاص خود که آن را متمایز می کند و حتی اگر یک موضوع باشد لحن متفاوتی دارد که تکراری و ملال انگیز نخواهد بود همانگونه که در این بیت آمده است:

یک قصه بیش نیست غم عشق وین عجب     کز هر زبان که می شنوم نامکرر است

  از این نوع برخی اشعار لالایی است که با گویش بختیاری خوانده می شود اما با لالایی دیگر مناطق کشور مشابهت و همخوانی دارد و گاهی زبان به فارسی معیار نزدیک تر است و در آنها باورها و اعتقادات مذهبی و آیینی به روشنی به چشم می خورد که از باورها و اعتقادات مردمان این سرزمین سرچشمه می گیرد و بر زبان و بیان جاری می شود مردمان بختیاری از قومی هستند که تنها قوم صدردصد شیعه به شمار می روند و پیرو مکتب اهل بیت علیهم السلام هستند بر این اساس برخی از این لالایی ها همچون دیگر نمادهای فرهنگی در بختیاری از رنگ و بوی مذهبی برخوردارند که این بخش از لالایی ها با سایر اقوام و نقاط کشور مشابهت و همخوانی دارد

به عنوان نمونه به برخی از این لالایی ها را اشاره می کنیم مانند این لالایی:

لالا لالا گل آلاله رنگم     لالا لالا رفیق روز تنگم

لالالالا خوات کنم مو       علی گویم و بیارت کنم مو

یعنی خطاب به فرزندش می گوید لالایی برایت می خوانم و تو را خواب می کنم و بعد با نام علی (ع) تو را بیدار می کنم که پیرو آن بزرگوار باشی

سر کوی بلند فریاد و کردُم         امیرالمومنین و یاد و کردُم

امیرالمومنین ای شاه مردون       دل ناشادگون و شاد و گردون

 یا این لالایی در بختیاری و مناطق دیگر مادران زمرمه می خوانند:

لالا لالا  گل چایی        از این بچه چه ایخواهی

که این بچه پدر داره       سه تا خنجر  کمر داره

یکیس حیدر یکیس قنبر      یکیس داماد پیغمبر

در واقع همه اشاره به توسل به حضرت علی ع است

الالالا خدا یارت      علی باشه نگهدارت

نگهدارت خدا باشه    علی مشگل گشا باشه

لالا لالا گل عنبر       چار حصار رودم پیر و پیغمبر

و نجوایی که با خداوندگار عالم در دل شب دارند در این لالایی بیان شده است

خداوندا تو ستاری    همه خوابن تو بیداری

بحق خواب و بیداری   که طفلم را نگه داری

لالایی های برگرفته از طبیعت

   به ضرورت زندگی در طبعیت بکر و زیبا و گاه خشن و ناملایم که در آن بسر می برند فرهنگ خاصی شکل می گیرد  مردمان ایل در میان کوه و دشت و صحرا در کنار کوهساران بلند و سر به فلک کشیده در جنگل ها و سبزه زاران زیبا در کنار چشمه ساران زلال و  دشت ها و صحراها زندگی می کنند در این گونه فرهنگ های اصیل پرورش کودکان شحاع و لایق و مقاوم برای فردا و فرداهای ایل  اهمیت فراوان دارد و در این سبک زندگی گاه مردمان با حیوانات وحشی کوهساران روبرو می شوند و اشعار لالایی ها حاوی این گزاره ها از طبیعت حیوانات گل ها و گیاهان و درختان است.  مانند این لالایی:

لالا لالا هی گل نعنا          بووس رهده و کوه تهنا

یعنی: لالایی ای گل نعنا  بابایش به  تنهایی به کوه رفته است

بووس رهده و اویاری     سر بیلس طلا کاری

یعنی پدرش رفته به ابیاری سر بیلش از طلا باشد اشاره به اینکه این کار ارزشمندی مانند طلاست

لالا لالا ای  گل چایی    زه ای بچه چه ایخواهی

لالا لا لا گل گندم         نگریو رودم که مو ایخندم

یعنی : لالایی ای گل گندم  گریه نکن فرزندم که من می خندم و در کنار تو خوشحالم

بخوس رودم که مال مون دس به باره         که منزل مون صووَ ور پا مُناره

بخواب ای فرزندم که ایل ما آماده حرکت است  و فردا منزلگاه ما در پای کوه منار (کوه بلندی در بختیاری)خواهد بود

وری جونم که مال مون ره زوواله           بخور شیرم که شیرم حلاله

بیدار شو جانم که ایلمان به ان سوی رودخانه رفته است – بخور شیرم که شیر من حلالت باشد.

الا لائی که مالمون ره و داردون              بخوس رودم که گله ویده وردون

لا لایی که ایلمان رفت به بیشه زار و جنگل – بخواب فرزندم که گله به آغل برای دوشیدن شیرآمده است.

الا لائی که مالمون ره و بازفت              کپ- کپِ کوک و کلا وا یک گرهن جفت

لالایی که ایلمان به منطقه بازفت می رود – دسته دسته کبک و کلاغان با هم همخوان شده اند اشاره به محل های ییلاقی در ایل بختیاری است

به قربون دو تیا، کال کالت             به قربون لوون خالدارت

بی یو، جونم که جونت بی بلا با      نی یه دار شو و روزت خدا با

بیا ای جانم که جان تو بی بلا  باشد   ونگه دار  تو در شب و روز خدا باشد

و لالایی هایی که برخی واژه های آن شاید مفهوم خاصی نداشته باشد و بیشتر برای همقافیه شدن در شعر آمده است مانند

لالا لالا گل سید مسیح      نمک نر به چشم حسید

ای حسید ای تو کور بای      تیه به رودم نه کَنای

الا للائی عزیزمی عزیزم         بخوس رودم وریسدم آرد بویزم

الا للائی عزیزمی عزیزم – بخواب فرزندم بلند شوم تا آرد الک کنم و نان بپزم

موارد دیگر لالایی  اشاره به حیوانات وحشی کوهستان در لالایی ها:

لالا لالا گرگ کالی    کُرُمه نخوری تا منه مالی

یعنی:  لالایی ای گرک سیاه و وحشی پسرم را نخوری تا در محدوده ی ما هستی

لالا لالا گرگ پیر دندونی       رودم  نخوری خوت دونی

یعنی: لالایی ای گرگ پیر که دندانهایت بیرون زده است فرزندم را نخوری خودت می دانی که چه بلایی سرت می آورم

لالا لالا گرک پیر دندون دراز       رودمه نخوری تا وقت نماز

یعنی لالایی ای گرگ پیر دندان دراز پسرم را نخوری تا بزرگ شود و نماز بخواند یا به این معنا که فرزندم را نخوری تا هنگام سپیده صبح که وقت نماز صبح است ودر این هنگام گرگ ها که شب ها در نزدیکی روستاها پرسه می زنند با روشن شدن هوا از آنجا می روند

لالا لالا گل لاله         پلنک در کوه و می ناله

نه بز می خواد نه بزغاله       برای رود می ناله

ناله پلنگی که  در میان کوه به گوش می رسد این فریاد و ناله از گرسنگی نیست بلکه برای  فرزندش که گم شده می نالد و ضجه می زند

آرزوهای مادران

و بخش دیگر لالایی هایی که افکار و  آرزوهای مادران برای کودکان یا گله از روزگار  و پرداختن به ضرورت های ایلی است لالایی ها همچون دیگر آواها و نواها و اشعار و موسیقی در بختیاری در واقع بیانگر غم ها و شادی ها و نشات گرفته از روح و روان پرشور و بی آلایش مردمان این دیار است و گاهی بیانگر خواسته ها و آرزوهای مادران و گاهی نیز درونمایه این لالایی ها نکات تربیتی و اخلاقی برای رشد و تربیت کودک است که از همان اوان کودکی در ذهن و روح کودک  نقش می بندد و او را به سمت ارزش های اخلاقی و فرهنگ قوم خود رهنمون می سازد و در واقع مادر با خواندن این ترانه ها و لالایی ها افکار و آرزوهای خود را به کودک منتقل می کند و از آنجا که شاکله شخصیت هر کودکی در سالهای اولیه شکل می گیرد محتوای فرهنگی این لالایی ها می تواند در شکل گیری شخصیت یک کودک و آینده وی موثر واقع شود.

  گاهی می بینیم محتوای این لالایی ها حکایت هجران و دوری دلتنگی و غم عشق و دلبستگی است و هنگاهی نیز روایت سوگ و از دست دادن عزیزان است که در قالب لالایی به زبان مادران و زنان ایل جاری می شود اما از سادگی لطافت و ظرافت خاصی متناسب با روح کودکی برخوردارند از منظر شکلی و صوری لالایی ها اغلب اشعار ساده و روان و زیبا در قالب هجاهای کوتاه و گاه تکرار پذیر است که مادران و حتی گاهی دیگر اعضای خانواده با آواز ملایمی برای کودکان زمزمه می کنند تا کودک آرام آرام  و با رونذ لذت بخشی به خواب شیرین برود

در سرزمین بختیاری در میان طبیعت و شبانگاهان هنگامی که سکوت در طبیعت ایل حکمفرما می شود و آسمان «مال» مهتابی یا پر ستاره است  مادران برای خواباندن کودکان خود آرام آرام اشعار لالایی را زمزمه می کنند که در فضای رویایی و دل انگیز در میان سیاه چادر و یا در خانه های بی آلایش روستایی طنین انداز می شود و کودک در حالیکه از این آواها لذت می برد به خواب شیرین می رود تا رویای بزرگ شدن را  ببیند و برای فردا و فرداها آماده گردد.

لالا لالا گل خشخاش        هالو رودم سردسته قزلباش

لالا  لالا لایِت خَشه        قاطرون هالو رودم به بارسون گل ایکشن

لالایی ای گل خشخاش  دایی فرزند عزیز من سردسته سپاهیان و جنگجویان است یعنی فرزندم نیز مانند دایی اش شجاع و جنگو بار بیاید

لالا لالا گل زیره    بووس رهده زنی گیره

در اینجا زنان دلتنگی و ناراحتی خود را ازدوری و هجران در قالب لالایی بیان می کند

لالا لالا بخـواب آرومِ جونُـم     بخواب ای بلبِل شیرین زِوونُم

 لالا لالا گُـلِ آبـی   چرا اِمشو نِمی‌خوابی

***

لالا لالا  خودم دایه       درخت گل کنم سایه

نشینم پای گهواره         که تا رودم بیاسایه

همه چیزم را فدا می کنم تا فرزندم آسایش داشته باشد و بزرگ شود

***

لالا لالا لای گهواره       دو چشمونت مثله آستاره

لالا لالا  خوابت نیومد       بزرگت کردمو یادت نیومد

بزرگت کردمو با خون دل   کمر بستی رهدی پی ره ول

به گونه ای دیگر نیز گفته شده:

لالایت کِردمه خوابت نیایه          بزرگت کِردمه یادت نیایه

بزرگت کردمه با شیر میشون       دلم قُل می زنه با قوم وخیشون

***

لالا لالا ای تهده تراش       تهده رودم خو بتراش

یعنی: لالایی ای نجار که گهواره کودکان را می سازی گهواره عزیز مرا خوب بساز تا در آن آسایش داشته باشد

لالا لالا لالاسه          چن چندار کدو بالا ملاسه

یعنی لالایی لالایی فرزندم است که آرزو دارم به بلندی چنار، قد وبالای فرزند دانای من باشد

لالا لالا گل شیرین زونُم          نمیری ای عزیز مِهرَونُم

  ولالایی که گله از غریبی دوری از خانه و کاشانه  و غم غربت

لالا لالا شب تارم        به غربت من گرفتارم

نه در غربت دلم شاده       نه روئی در وطن دارم

الهی چرخ برگرده          از این بختی که من دارم

در این مطلب نمونه هایی از اشعار لالایی در بختیاری آورده شده که این اشعار لالایی و دیگر اشعار عامیانه در سرزمین  ما فراوان و پراکنده است و نیاز به تحقیق و بررسی بیشتر و جمع آوری دارد قبل از آنکه به بوته فراموشی سپرده شوند توجه به این مقوله می تواند به غنای فرهنگی و رشد فرهنگ بومی کمک نماید با فردایی روشن تر …

 تنظیم: رضا بهرامی دشتکی ـ آبانماه ۱۳۹۶

 متن نیاز به ویرایش و تکمیل دارد…

 

bigtheme

---