سرزمیـن ما – کدام سردار اسعد!… کدام مشروطه؟

کدام سردار اسعد!… کدام مشروطه؟

فروردین ۲۴, ۱۴۰۳ سرزمین ما انتقادی و اجتماعی, تاریخ و فرهنگ, موضوعات سایت ۰

کدام مشروطه! کدام سردار اسعد؟

در تاریخ بختیاری سه تن از بزرگان و شخصیت های تاریخی بختیاری با لقب سردار اسعد شهرت یافتند که مهمترین آنان علیقلی خان سردار اسعد از رهبران بزرگ مشروطیت (سردار اسعد دوم) است که در اواخر دوره قاجار وفات یافت. و اغلب هرگاه نام سردار اسعد ذکر می شود اشاره به ایشان است.

البته این قضیه موجب اشتباه مردم عادی و حتی بسیاری از نویسندگان و تاریخ نگاران شده است و سردار اسعد بزرگ (علیقلی خان) رهبر بزرگ مشروطیت را با دیگر هم نام خود بویژه فرزند وی جعفرقلی خان اسعد اشتباه می گیرند از جمله اینکه به اشتباه عنوان کردند سردار اسعد توسط رضاشاه به قتل رسید! در حالیکه «علیقلی خان سردار اسعد» (فاتح مشروطیت) در دوره قاجاریه سال ۱۲۹۶ شمسی ۸ سال قبل از سلطنت رضاشاه وفات یافت و یکی از فرزندان وی بنام وی جعفرقلی خان اسعد (سردار اسعد سوم) بود که به دستور رضاشاه به قتل رسید. بهتر است روایتگران تاریخ نام فرزند وی را همانگونه که برخی در تاریخ نوشته اند با نام «جعفرقلی خان اسعد» ذکر کنند نه سردار اسعد. سایت سرزمین ما ـ ۲۴ تیر ۱۳۹۶ .

سردار اسعد اول: اسفندیارخان

سردار اسعد دوم: علیقلی خان (رهبر بزرگ مشروطیت)

سردار اسعد سوم: جعفرقلی خان

در ادامه اشاره ای به زندگانی این سه شخصیت و تاریخ مشروطه می پردازیم:

سردار اسعد اول: اسفندیارخان

اسفندیارخان ملقب به سردار اسعد اول از خوانین و سران خوشنام بختیاری در دوره قاجار بود وی در سال ۱۲۶۵ق/۱۲۲۷ هـ.ش. در سرزمین بختیاری متولد شد و فرزند ارشد حسینقلی‏خان ایلخانی بختیاری بود. مادرش بی‏ بی خانم از طایفه خدر سرخ تیره زراسوند بوداسفندیارخان سرتیپ فوج سوار بختیاری در قشون ظل‏ السلطان بود و وظیفه نگهداری و حفظ مخارج فوج بختیاری را برعهده داشت. در سال ۱۲۹۹ق، ایلخانی بختیاری به همرا دو فرزندش اسفندیارخان و علیقلی خان توسط ظل السلطان به اصفهان احضار شدند ظل السلطان در وحشت از قدرت بختیاری ها با نقشه قبلی و به روایتی به دستور ناصرالدین شاه، ایلخانی بختیاری را به قتل رساند و اسفندیارخان و علیقلی خان را به زنجیر کشید و به زندان انداخت . یکسال بعد حاج علیقلی‏خان آزاد گردید. اما اسفندیارخان هفت سال در زندان قاجار بود و به غل و زنجیر کشیده شد. تا اینکه در ۱۳۰۷ق. به دستور ناصرالدین شاه بخشیده شد.

بعد از عزل ظل ‏السلطان، امین ‏السلطان ـ صدراعظم ـ اسفندیارخان را به تهران فراخواند و او را به سمت ایلخانی بختیاری منصوب و ملقب به سردار اسعد کرد. اما اسفندیارخان بنا به ملاحظاتی، عموی خود رضاقلی میرزا را به عنوان ایلخان و خود را به عنوان ایل‏بیگی معرفی کرد. در ۱۸۹۰م/۱۳۰۸ق امامقلی‏ خان به ایلخانی رسید و اسفندیارخان کماکان ایل‏بیگ بود. با درگذشت حاج امامقلی‏ خان در ۱۳۱۷ق اسفندیارخان به ایلخانی منصوب شد. اسفندیارخان مردی قدرتمند بود که در ایل نفوذ فراوانی داشت و مورد احترام همگان بود. اما دوران حکومت وی زیاد طول نکشید و در سال ۱۹۰۳م/۱۳۲۱ق/ ۱۲۸۲ هـ.ش.. در سن ۵۶ سالگی درگذشت. قلعه تاریخی اسفندیارخان سردار اسعد اول، در شهر فرخشهر(قهفرخ) در استان چهارمحال بختیاری واقع است. این قلعه در محوطه وسیعی با درختان کهنسال قرار داشت که متاسفانه قبلا بخش زیادی از آن تخریب گردید.

سردار اسعد دوم: حاج علیقلی خان سردار اسعد،

رهبر بزرگ مشروطیت

علیقلی خان سردار اسعد بختیاری ( سردار اسعددوم) (۱۲۳۶ ـ۱۲۹۶ه.ش) از چهره های مشهور سیاسی اجتماعی تاریخ معاصر ایران و از مفاخر ملی ایران به شمار می رود که نقش زیادی در تحولات کشور به ویژه در دوران نهضت مشروطیت داشت. سردار اسعد از رهبران بزرگ مشروطیت ایران بود و همواره به عنوان یکی از چهره های اثرگذار تاریخ ایران مورد احترام اندیشمندان بوده است. «…علیقلی خان سردار اسعد، چهارمین فرزند حسینقلی خان ایلخانی بختیاری است مادر سردار اسعد، نیز «بی بی مهری جان» (نوه الیاس خان بختیاری و دختر نجف خان از خوانین دشتک بختیاری) بود. سردار اسعد در کودکی به تعلیم زبان فارسی و عربی پرداخت و بعدها مطالعات خود را در زمینه های دیگر تکمیل نمود. وی بنابر اصول تربیت ایلی، فنون رزم، اسب سواری و تیر اندازی را در دامان طبیعت زیبای بختیاری فرا گرفت.

حسینقلی خان ایلخانی بزرگ بختیاری، پدر سردار اسعد به فرمان ناصرالدین شاه و توسط ظل السلطان حاکم اصفهان به قتل رسید. (۲۷ رجب ۱۲۹۹ ق/۱۸۸۲ م.) و بلافاصله اسفندیارخان و علیقلی خان سردار اسعد که دو تن از پسران ارشد وی بودند، دستگیرشده و زندانی می شوند سردار اسعد پس از یکسال با وساطت امین اسلطان صدراعظم که روابط نزدیکی با بختیاری داشت، از زندان آزاد می گردد و پس از مدتی به ریاست جمعی از سواران بختیاری که عهده دار امور نظم و امنیت پایتخت بودند برگزیده شد. «سردار اسعد هنگام قتل ناصرالدین شاه در سال ۱۳۱۳ ه.ش با درجه سرتیپی ریاست یکصد سوار بختیاری را داشت و جزو اداره امور دیوانی بود»۳

ایفای نقش در مشروطیت: نهضت مشروطیت یکی از بزرگترین وقایع تاریخ ایران است که سرآغاز تحولات بزرگی در ایران گردید و مقدمه حرکت های آزادی خواهانه بعدی شد. به اعتقاد صاحبنظران پیروزی مشروطیت مقدمه ایجاد نهضت های دیگر نهضت ملی و انقلاب اسلامی گردید. بی تردید سردار اسعد در پیروزی مشروطیت نقش راهبردی و اساسی داشت که مختصرا اشاره می شود. سردار اسعد در سال ۱۳۱۸ ق/۱۹۰۰م. از راه هندوستان به مسافرت اروپا رفت و مدت دو سال در آن دیار اقامت داشت در این مدت زبان فرانسه را فرا گرفت و علاوه بر سیر و سیاحت، به مطالعه تاریخ و فرهنگ و قوانین اروپا یرداخت و در محافل رسمی و پارلمان های کشورهای اروپایی حضور یافت و به عنوان یکی از رجال سیاسی اجتماعی اشتهار یافت و همواره افکار مترقیانه و آزدیخواهانه داشت. بار دیگر در سال ۱۳۲۴ق/۱۹۰۶م. به منظور معالجه چشم به اروپا سفر کرد و در این سفر بیشتر با رجال ایرانی و مشروطه خواهان آشنا شد و در محافل آنها راه یافت.۴ مشروطه طلبان از وی برای پیروزی نهضت مشروطیت کمک خواستند. تلگراف علما نجف مبنی بر حمایت از مشروطه نیز عاملی گردید تا سردار اسعد که روحیه آزادی خواهی و عدالت طلبی داشت برای حمایت از مشروط راسخ تر گردد. دکتر مهدی ملک زاده مورخ و از رجال مشروطیت در کتاب خود «انقلاب مشروطیت ایران» در خصوص شخصیت سردار اسعد می نویسد: «سردار اسعد به اروپا مسافرت کرد و در پاریس پایتخت فرانسه که در آن موقع مهد تمدن و آزادی و اندیشه های تازه و نوین بود اقامت گزید و در اندک مدتی جذب افکار مترقی و آزادی خواهانه اطرافیان خود شد. چرا که از تجربه تلخی که از دوران استبدادی به خاطر داشت از صمیم قلب آرزو می کرد که روزی ایران از زیر یوغ استبداد رها شده و بتواند به یک آزادی واقعی و عدالت اجتماعی دست یابد»۵

دفاع از مشروطیت و فتح اصفهان: پس از این وقایع سردار اسعد تلگراف هایی به برادر خود صمصام السلطنه می نماید و از وی می خواهد با متحد نمودن بختیاری و گردآوری سواران برای حمایت از مشروطه عازم فتح اصفهان و تهران شوند. و خود نیز راهی ایران شد. او از راه هندوستان وارد خوزستان گردید و سپس به بختیاری عزیمت نمود. فتح اصفهان به درخواست علما و روحانیون اصفهان صورت گرفت. سردار اسعد و بختیاری ها روابط نزدیکی با روحانی بزرگ اصفهان حاج آقا نوراله نجفی اصفهانی داشتند. بنا به گفته دکتر دانشور علوی (از مشروطه خواهان) در کتاب تاریخ مشروطه ایران: «[سردار اسعد] با حاج آقا نوراله و دیگر آزادی خواهان عضو کمیته برای جلسه ای تشکیل داد و تصمیم تصرف اصفهان به وسیله بختیاری ها در همین نشست گرفته شده بود»۶ . در این حال صمصام السلطنه و ابراهیم خان ضرغام السلطنه(از رجال نامدارمشروطه) به اتفاق سواران بختیاری اصفهان را فتح کردند. به روایت اسناد این حرکت عدالت خواهانه بختیاری ها با رمز “علی(ع)”و پرچم های” لااله الاالله محمد رسول الله(ص)” آغاز شد.

فتح تهران: بعد از فتح اصفهان، سردار اسعد، رهبری سپاه بختیاری را برای فتح تهران به عهده گرفت. در کتاب تاریخ ایران نوشته حسن پیرنیا در مورد فتح اصفهان و تهران به دست بختیاری ها آمده است «علیقلی خان سردار اسعد، از روسای روشنفکر این طایفه[بختیاری] که در فرنگستان بود به اصفهان آمد و به دستیاری صمصام السلطنه، اصفهان را از دست قوای دولتی گرفت و ملیّون از چند طرف به عزم فتح تهران و برانداختن شاه عازم پایتخت شدند. و در جنگ مختصری که در قریه بادامک نزدیک کرج اتفاق افتاد، قوای قزاق و سیلاخوریِ حامیان شاه را شکست دادند و در صبح جمادی الاخری ۱۳۲۷ [قمری] وارد تهران شدند.» ۷ (۲۵ تیر ماه ۱۲۸۸ه.ش/۱۹۰۹م.) محمدعلی شاه به سفارت روسیه پناهنده شد و حکومت مشروطه با خواست مردم اسقرار یافت. «روز آدینه بیست و پنجم تیرماه ۱۲۸۸ (۲۷ جمادی الثانی۱۳۲۷) در تهران روز پر جوشی بود… سردار اسعد و سپهسالار بهارستان را نشیمنگاه گرفته و مردم دسته دسته به آنجا می شتافتند..» ۸ پروفسور گارثویت نیز در همین زمینه می نویسد: «بختیاری ها در خلال سال های ۱۹۱۱ـ۱۹۰۵ در یک مسیر مهم و پر تشنج گام نهادند و رهبری جنبش مشروطیت ایران را به عهده گرفتند»۹ و در جای دیگر ضمن اشاره به ویژگی های برجسته شخصیت سردار اسعد می گوید: «پر واضح است سردار اسعد می توانست که نقش والا و برجسته ای در جنبش مشروطیت ایفا کند.»۱۰

برپایی حکومت مشروطه: سردار اسعد در کابینه اول مشروطه وزیر داخله بود و در آن شرایط بحرانی به شایستگی کشور را اداره کرد. مدتی نیز در دوره مشروطیت عضو مجلس شورای ملی گردید.. در کابینه های بعد مشروطه صمصام السلطنه (برادر سردار اسعد) با رای مجلس شورای ملی دو دوره رئیس الوزرا(نخست وزیر) حکومت مشروطه گردید. بختیاری ها در جنگ های پس از استقرار مشروطه نیز برای دفاع از حکومت نوپای مشروطه رشادت های فراوانی نشان دادند. مجلس شورای ملی دوران مشروطه به پاس خدمات سردار اسعد به کشور از او تجلیل و لوح سپاس ویژه ای به وی اهدا کردند. به روایت تاریخ، سردار اسعد که بیشترین نقش را در پیروزی مشروطیت داشت و از نفوذ زیادی برخوردار بود در اوایل حکومت مشروطه این قدرت را دارا بود که خود شاه ایران شود و بسیاری از رجال مشروطه نیز این پیشنهاد را به وی ارائه نمودند اما به دلیل روحیه آزادی خواهی، پرهیز از اختلاف و پایبندی به اصول مشروطه و دموکراسی با این پیشنهاد مخالفت نمود و از این قدرت به نفع خود استفاده نکرد. بعدها به دلیل بروز اختلافات فراوان میان مشروطه خواهان، ظهور چهره های جدید و دخالت های بیگانه بختیاری ها به تدریج از حکومت مشروطه کنار زده شدند و سردار اسعد با اعتراض به روند نامطلوب سیاسی یکسال بعد از حکومت کنار رفت و از آن پس از پذیرفتن هرگونه مقام رسمی خودداری نمود. وی برای معالجه مدتی به اروپا سفر نمود و پس از بازگشت نیز در امور مملکت دخالتی نداشت چند سال بعد نیز گرفتار بیماری طولانی گردید و خانه نشین شد

درگذشت سردار اسعد: «سردار اسعد در یکم آبان ۱۲۹۶ هـ.ش/ ۲۳ اکتبر ۱۹۱۷ میلادی (وبه روایتی ۱۴ محرم ۱۳۳۶) در حالیکه از هر دو چشم نابینا و به دلیل بیماری زمینگیر شده بود درگذشت. جنازه‌اش از طرف دولت با تشریفات رسمی و احترام نظامی در حالی که جسد وی روی توپ حمل می‌شد تشیع گردید و به اصفهان منتقل گردید و با احترام و شکوه خاصی در تخت فولاد اصفهان به خاک سپرده شد.۱۳

ویژگی های شخصیتی و خدمات سردار اسعد: بی تردید سردار اسعد بزرگ شخصیتی آزادی خواه، وطن پرست و بیگانه ستیز بود و علاوه بر اینکه در پیروزی مشروطیت نقش اساسی داشت، در تاریخ و فرهنگ ایران زمین و سرزمین بختیاری نیز نقش ارزنده ای ایفاء نمود. به عنوان چهره ای فرهنگ دوست و روشنفکر خدمات شایانی را در عرصه های فرهنگی و اجتماعی به ثمر رساند. ادبا و بزرگان تاریخ معاصر ایران از جمله علامه قزوینی، علامه دهخدا، ملک الشعرا بهار، وحید دستگردی، دکتر مهدی ملک زاده(فرزند ملک المتکلمین) و… از شخصیت ممتاز وی تجلیل کردند. حاج علیقلی خان سردار اسعد و خوانین بزرگ بختیاری معتقد و مقید به مبانی دین مبین اسلام بوده اند. سردار اسعد بختیاری طبق وظایف دینی در آن زمان چندین بار به سفر حج و زیارت عتبات رفت و هر سال مبالغی را برای بازسازی عتبات در نجف و کربلا پرداخت می کرد و بر اساس اسناد، حرکت سردار اسعد در مشروطه با تایید علما و مراجع بزرگ آن زمان در نجف و ایران صورت گرفت. سردار اسعد از چهره های حامی فرهنگ و هنر ایران بود و برای اولین بار در سرزمین بختیاری مدارس جدید را تاسیس نمود از جمله در مرکز استان چهارمحال بختیاری و جونقان اولین مدارس جدید را تاسیس کرد و معلمینی را از تهران برای تدریس به منطقه اعزام داشت.۱۱ وی علاقمند به نشر کتاب و مسلط به زبان عربی و فرانسه بود و آثاری را از زبان فرانسه به فارسی ترجمه و منتشر نمود. با تلاش وی نخستین بار کتاب تاریخ بختیاری تنظیم و نشر گردید. بسیاری از جوانان مستعد بختیاری به تشویق وی برای تحصیل به خارج اعزام شدند.۱۲ شخصیت آرام و عدالت جوی وی باعث گردید که در بختیاری به عنوان میانجی مورد قبول همه باشد و برای رفع اختلافات ایل همواره پیشگام بود. در واقع سردار اسعد را می توان احیاگر فرهنگ و هویت بختیاری و پدر قوم بختیاری نامید چرا که بختیاری ها پس از سالها جور و ستم حکام زمانه، دوباره در صحنه فرهنگ و تمدن ایران نقش برجسته ای ایفا کردند و موجب تحول فرهنگی گسترده و رنسانس در سرزمین بختیاری گردید که در اثر آن اندیشمندان، شاعران و مبارزان بزرگی از آن برخاستند. علیرغم دیدگاه های متفاوتی که در خصوص شخصیت و مبارزات سردار اسعد گفته شده و بی مهری هایی که در حق او شده است به عنوان یکی از اسطوره های تاریخ ایران زمین و بزرگترین شخصیت تاریخی سرزمین ما همواره مانا و مطرح خواهد بود. هم اکنون نیز در میان قوم بختیاری و آزادیخواهان از والاترین جایگاه برخوردار است.

لینک: زندگینامه و تصاویر سردار اسعد

سردار اسعد سوم: جعقرقلی خان اسعد

جعفرقلی خان اسعد ملقب به سردار اسعد سوم فرزند علیقی خان سردار اسعد بختیاری بود که پس از مرگ پدر لقب وی را به پسرش دادند وی از رجال و فرماندهان شجاع و دلیر دوران مشروطه بود که برای استقرار و حفظ مشروطیت رشادت های فراوانی داشت. جعفرقلی‏خان در سال ۱۹۲۷ه.ق در چهارمحال متولد شد. وی در اوان کودکی به خاطر محبوس بودن پدرش، علیقلی ‏خان در زندان ظل‏ السلطان صدمات زیادی دید و به همین دلیل به تهران آمد و چند سالی را تحت حمایت میرزا علی‏ اصغر خان امین‏ السلطان ایام خود را گذرانید. پس از طی دوران کودکی، تحصیلات ابتدایی و دروس معمول زمان تعلیمات نظامی از قبیل سوارکاری و تیراندازی را فراگرفت. در سال ۱۳۲۱ه . ق که امین‏ السلطان از صدارت عزل و به سفر اروپا عزیمت رفت، جعفرقلی ‏خان نیز به ایل خود برگشت و پس از مدتی کوتاه به اروپا رفت و در آنجا مقیم شد.

وی در سال ۱۳۲۳ ه.ق ملقب به سرداربهادر شد و هنگام فتح تهران توسط قوای بختیاری، جزو سواران بختیاری بود. پس از خروج محمدعلی‏ شاه از ایران، در زنجان و اهر و سراب و قراچه‏ داغ با کمک یپرم‏ خان قیام طرفداران شاه مخلوع را سرکوب کرد و در سال ۱۳۲۸ه.ق بنا بر امر مستوفی‏ الممالک مأمور خلع سلاح مجاهدین پارک اتابک شد. در سال ۱۳۳۶ه . ق علیقلی‏ خان سردار اسعد درگذشت و طبق فرمان احمدشاه عنوان و لقب سرداراسعد به جعفرقلی ‏خان تعلق گرفت در سال ۱۳۳۶ه . ق برای اولین بار در دوره چهارم رئیس ‏الوزرایی مستوفی‏ الممالک به وزارت پست و تلگراف منصوب شد پس از سقوط مستوفی و روی کار آمدن وثوق ‏الدوله، جعفرقلی ‏خان به حکومت کرمان منصوب شد. و حدود دو سال و نیم حاکم کرمان بود و بعد از آن جای خود را به عبدالحسین‏ خان تیمورتاش داد. مجموعا پنج بار پست تلگراف و پنج بار وزارت جنگ را به عهده داشت. در اوایل حکومت رضاشاه به عنوان وزیر پست و تلگراف و سپس مدتی وزیر جنگ در کابینه وی شد و این در هنگامی بود که هنوز ماهیت و سیاست های رضاشاه روشن نشده بود و بسیاری از علمای آن زمان هم شاه را تایید می کردند. سرانجام در حالی که در کابینه فروغی سمت وزیر جنگ را عهده ‏دار بود متهم به توطئه علیه شاه و کشور شد و هنگامی که با رضاشاه در سفر بابل بود در آن شهر توقیف و او را به شکل اهانت آمیزی، به تهران آوردند. جعفرقلی خان اسعد در روزهای اول ورود به زندان برای آن که او را مسموم نکنند لب به غذا نزد.

ولی پس از چهارماه و اندی که در زندان بود سرانجام در ۱۰ فروردین سال ۱۳۱۳ . هـ.ش به دستور رضاشاه و به وسیله پزشک احمدی با تزریق آمپول هوا به طرز فجیعی به قتل می رسد. در علت دستگیری و قتل وی گمانهای بسیار وجود دارد، از جمله قصد تصاحب حکومت و سرنگونی رضاشاه، احیای قدرت بختیاری ها، قصد بازگرداندن محمدحسن میرزا قاجار به حکومت، سهام نفت، ارتباط با انگلیس و خرید اسلحه، قصد ترور شاه در چالوس، دوستی با تیمورتاش، سخن‏ چینی های آیرم رئیس نظمیه، خودخواهی و بی‏ سیاستی و اعتماد بی‏ جا به رضاشاه و… با توجه به این مطلب که وی در این زمینه با سران بختیاری نیز مراوداتی داشت، محتمل در تدارک اقدامات برای سرنگونی رضاشاه و تصاحب حکومت و احیای قدرت بختیاری بود. عوامل رژیم این روابط و اقدامات را به شاه گزارش می دهند و نهایتا به جرم توطئه علیه رضاشاه به همراه دیگر سران بختیاری زندانی و سپس کشته می شود. با دستگیری و قتل او بسیاری از سران و خوانین بختیاری نیز دستگیر، زندان و یا اعدام شدند و دوران درخشش خوانین و قدرت بختیاریها پایان یافت. قبل از آن نیز قیام علیمردان خان بختیاری نیز سرکوب گردید و سرزمین بختیاری تجزیه و پراکنده در چند استان شد. سیاست سرکوب و محدود سازی بختیاری ها با خشونت تمام در پیش گرفته شد که هنوز هم آثار خسارت بار آن ادامه دارد.

برخی منابع:

۱ـ سردار اسعد بختیاری، تاریخ بختیاری تهران، انتشارات اساطیر، ۱۳۷۶). ۲ـ مهراب امیری، حکومت گران بختیاری، چاپ اول ، تهران، نشر پازی تیگر و آنزان ، ۱۳۸۵ . ۳ـ همان، ۴ـ تاریخ بختیاری، پیشین . ۵ـ مهدی ملکزاده، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران ، تهران، انتشارات علمی، ۱۳۶۳)، . ۶ـ نورالله دانشور علوی، تاریخ مشروطه ایران و جنبش وطن پرستان اصفهان و بختیاری،تهران، کتابخانه دانش، ۱۳۳۵، ۷ـحسن پیرنیا(مشیرالدوله) ، تاریخ ایران ، تهران، چاپ دهم، نشر نامک، ۱۳۷۹، . ۸ـ احمد کسروی ، تاریخ هجده ساله آذربایجان، ، چاپ دوازدهم، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۸ . ۹ـ جن راف. گارثویت، تاریخ سیاسی اجتماعی بختیاری، ترجمه مهراب امیری، تهران، آنزان، ۱۳۷۳ . ۱۰ـ ابراهیم صفایی، تاریخ مشروطیت به روایت اسناد،تهران ، نشر ایرانیان، چاپ اول، ۱۳۸۱٫ و…

پژوهش: رضابهرامی دشتکی(نویسنده و پژوهشگر)

تابلو فتح تهران اثر کمال الملک ـ سردار اسعد سوار بر اسب وسط میدان

کدام مشروطه؟

نگاهی به انقلاب یا نهضت مشروطیت

نهضت مشروطیت در ایران بدون شک از رویدادهای بزرگ و تأثیرگذار در تاریخ تحولات سیاسی ایران محسوب می‌شود. اثرات این رویداد در زندگی فرهنگی و سیاسی مردم، از سایر حوادثی که تا آن تاریخ در کشورمان پدید آمده بود، عمیق‌تر بوده است. نارضایتی عمیق جامعه ایران در سالهای حکومت قاجار، ریشه اصلی اعتراضات مردمی علیه دولت و زمینه‌ساز شکل‌گیری نهضت مشروطیت بود قحطی فزاینده در تهران و شهرستانها، تسلط روز افزون بیگانگان بر کشور، افزایش بهای ارزاق عمومی، ظلم و تعدی مأموران قاجاری نسبت به مردم، بی حرمتی به مراجع تقلید و زیر پا نهادن احکام اسلامی، بحران مالی و سقوط اقتصادی کشور و اعطای امتیازات گوناگون به قدرت‌های استعماری، ریشه‌های انقلاب مشروطیت بودند. در این میان عواملی نیز بودند که سبب تسریع روند انقلاب شدند و در مسیر نهضت به منزله عامل محرک ایفای نقش کردند. این عوامل که در پیشبرد اهداف جنبش مشروطه سهم بسزایی داشتند عبارت بودند از: افزایش ارتباط مردم ایران با کشورهای خارج، به ویژه با ممالکی که حکومتهای آنها ناشی از آراء مردم بوده و براساس قانون اداره می‌شدند، تأسیس دارالفنون و توسعه مدارس جدید، ایجاد پست و تلگراف در کشور بعنوان راهی برای انتقال افکار جدید در میان مردم، انتشار روزنامه‌های دولتی وغیر دولتی و نشر اخبار ایران وجهان در میان مردم، گسترش اطلاعات مردم درباره انقلاب‌های فرانسه و آمریکا و دیگر کشورهای جهان، توسعه صنعت چاپ و انتشار آثار بعضی نویسندگان آزادیخواه، بیدار شدن اذهان مردم نسبت به اعمال ناشایست دولت به وسیله وعاظ و علمای مذهبی و … آن ریشه‌های بنیادین و این عوامل محرک سبب شکل‌گیری هسته‌ها و انجمنهای ضد حکومتی در کشور و سرآغاز نهضت مشروطه گردید. در این میان انقلاب ۱۹۰۵ روسیه۲ که همزمان با شکل‌گیری نهضت مشروطه بوقوع پیوست و به تأسیس مجلس «دوما»۳ منجر شد و ورود انقلابیون منطقه قفقاز به ایران، در اشاعه تفکر انقلابی در کشور بی‌نقش نبود و برای مردم ایران که به تازگی جنبش غرور آفرین تحریم تنباکو۴ را تحت رهبری روحانیت پشت سر نهاده بودند، انگیزه ایجاد کرد.

آغاز مشروطه (مشروطه اول)

مرحله جدی و تعیین کننده نارضائی‌های مردمی در ایران در دوران صدارت شاهزاده عبدالمجید میرزا عین‌الدوله و در ماههای میانی ۱۲۸۴ آغاز شد. تشدید بحران اقتصادی کشور همراه با بی‌حرمتی عین‌الدوله به بازاریان، بازرگانان و علمای روحانی سبب تشکیل اجتماعات مردم در مساجد و حرم حضرت عبدالعظیم و درخواست آنان مبنی بر کناره‌ گیری عین‌الدوله شد. مظفرالدین شاه بی‌آنکه عین‌الدوله را عزل کند، تأسیس «عدالتخانه» را به مردم وعده داد. بیماری شاه و بداندیشی اطرافیان وی، اجرای وعده شاه را نه تنها متوقف ساخت بلکه خشونت و تعدی عین‌الدوله را نسبت به مردم بیش از پیش ساخت. اعتراض مردم افزایش یافت و موجب شد عده زیادی از علما و روحانیون از جمله آیت‌الله سید عبدالله بهبهانی و آیت‌الله سید محمد طباطبایی به قم مهاجرت کنند. در مشروطه اول شیخ فضل اله نوری نیز همراه نهضت و از رهبران مشروطه خواهان بود. گروه زیادی از کسبه و بازرگانان تهران نیز در تیر ۱۲۸۵ در سفارت انگلیس متحصن شده، عزل عین‌الدوله و بازگشت علما به تهران و بالاخره تأسیس عدالتخانه و قصاص قاتلان مردم و رفع موانع بازگشت تبعیدشدگان را خواستار شدند. شاه عین‌ الدوله را برکنار کرد و فرمان تأسیس عدالتخانه و چندی بعد دستور شکل‌گیری مجلس شورای ملی را امضا نمود. آنچه که در تاریخ، مبنای شکل‌گیری «مشروطه» شناخته شده، صدور فرمان تأسیس مجلس در مرداد ۱۲۸۵ هجری شمسی است.

مخالفت با مشروطه

مظفرالدین شاه در دی ۱۲۸۵ ش (ذیحجه ۱۳۲۵) درگذشت و پسرش محمدعلی میرزا به قدرت رسید. وی که در دوران ولیعهدی از مشروطه حمایت کرده بود از آغاز سلطنت بنای مخالفت با مجلس و مشروطه را گذاشت. و با دعوت نکردن نمایندگان مجلس در مراسم تاجگذاری، خشم و نفرت خود را از مجلس و نظام مشروطه آشکار کرد. این بی‌اعتنایی خشم نمایندگان را برانگیخت. زیرا در آن مراسم رجال و اعیان و وزرای ایران و سفرای خارجه و برخی از علمای طراز اول حضور داشتند ولی نمایندگان منتخب مردم مورد بی‌مهری شاه قرار گرفته بودند. از زمان روی کار آمدن محمد علی شاه در سال ۱۲۸۵ تا به توپ بستن مجلس در سال ۱۲۸۷ش وقایع مهمی مانند قتل امین‌السلطان و سوء قصد به جان محمد علی‌شاه و مخالفت برخی از علما با مشروطه و محاصره تبریز و غیره به وقوع پیوست. مجلس اول مشروطه ۲ سال پس از شروع در نهایت در سال ۱۲۸۷ به دستور محمد علی شاه و توسط لیاخوف روسی به توپ بسته شد. و بسیاری از رجال آزادیخواه، روحانیون مشروطه خواه و معتمدین از جمله نویسندگان جراید به دار آویخته یا دستگیر و تبعید شدند. بعد از به توپ بستن مجلس در شهر حکومت نظامی برقرار شد دستگیری مشروطه طلبان از روز بعد آغاز می‌شود. میرزا جهانگیر خان و ملک المتکلمین مدیر روزنامه صور اسرافیل دستگیر و کشته می‌شوند. رئیس مجلس ممتازالدوله و حکیم الملک در گوشه‌ای مخفی شده و بعد از گذشت چند روز با لباس مبدل به سفارت فرانسه پناهنده می‌شوند. سید عبدالله بهبهانی را به عتبات تبعید می‌کنند ولی قبل از خروج از کشور او را دستگیر کرده و مانع رفتن او می‌شوند. به سید محمد طباطبایی اجازه اقامت در شمیران داده می‌شود به شرط آن که با کسی رفت و آمد نداشته باشد. تقی زاده و علی اکبر دهخدا و سید حسن حبل المتین و .. به سفارت انگیس پناهنده می‌شوند. گروهی دیگر از آزادیخواهان متواری شده و خود را پنهان می‌کنند.. استبداد و خودکامگی بار دیگر کشور را فرا گرفت. مشروطیت نوپا درهم شکست. و بدین ترتیب مجلس و مشروطه اول با سرکوب دربار پایان یافت

اعاده مشروطیت (مشروطیت دوم) و نقش تعیین کننده سردار اسعد

بعد از کودتای محمدعلی شاه و سرکوب مشروطه طلبان مردم انجمن‌های محلی را بر هم زدند و هر کس پی کسب و کار خود رفت و انجمن‌های ولایتی هم به دستور مرکز و همکاری حکام محلی بسته شدند. از سوی دیگر علمای نجف شاه را تهدید کردند که در صورت عدم گشایش مجلس همه آنها به سوی تهران حرکت خواهند کرد و فتوای حرام بودن مالیات را خواهند داد و مردم از این حکم شرعی حمایت خواهند کرد. عواقب ندادن مالیات به دولت باعث خالی شدن خزانه و انحلال سلطنت بود. دولت‌آبادی می‌گوید در این زمان دیگر آزادی و مشروطه‌ خواهی رنگ دین و مذهب به خود گرفته بود. مشروطه‌خواهان به دولت‌های بیگانه اعلام کردند حکومت محمد علی شاه غیرقانونی است و اگر دولتی به او وام دهد ملت ضامن بازپرداخت آن نخواهد بود. ایرانیان تبعید شده به خارج، پاریس را مرکز تجمع خود قرار دادند و علیه شاه و حکومت استبدای او فعالیت می‌کردند. در پاریس سردار اسعد بختیاری نیز که افکار آزادیخواهانه داشت با مشروطه خواهان برای اعاده مشروطیت رایزنی نمود جنبش مشروطه خواهی در ایالات و سایر نقاط ایران سرکوب شد و در تبریز مبارزات ادامه داشت. شهر گرفتار آشوب و هرج و مرج و قحطی شده بود زیرا سلطنت‌طلبان تبریز را محاصره کرده بودند و شکست آنها نزدیک بود. در این زمان سردار اسعد بختیاری مصمم به اقدام برای پیروزی مشروطیت بود و با نامه هایی که از پاریس برای برادرش صمصام السلطنه و دیگر سران بختیاری نوشت آنها را برای یاری مشروطیت فراخواند و خود عازم ایران گردید نیروهای بختیاری با درخواست سران و علمای اصفهان در ۵ ژانویه ۱۹۰۹م./۱۵ دی ۱۲۸۷ ش. این شهر را تصرف کردند و حاکم محلی را از اصفهان بیرون کردند. در رشت سپهدار اعظم به ملیون پیوست در اواخر سال ۱۲۸۷ش چهار مرکز مشروطه‌خواهی در بختیاری، اصفهان تبریز، و رشت به وجود آمد. این گروه‌ها با وجود نبود امکانات ارتباطی سعی در هماهنگی با یکدیگر برای نابودی مستبدین داشتند.

در اواخر بهار ۱۲۸۸ بختیاری ها با چند هزار سوار به فرماندهی سردار اسعد بختیاری به سمت تهران حرکت کردند. سردار اسعد هدف خود را برپایی آزادی و دموکراسی و این حرکت را خواست مراجع و علمای نجف و مشروطه خواهان اعلام کرد و سرانجام قشون بختیاری با همراهی نیروهای شمال به تهران را تصرف کردند و حکومت استبدادی قاجار را سرنگون کردند و در ۲۵ تیرماه ۱۲۸۸ حکومت مشوطه برپا گردید و انقلاب مشروطیت به پیروزی نهایی رسید. محمدعلی شاه به سفارت روسیه پناهنده شد. اجلاس فوق‌العاده مجلس ملی مرکب از رهبران مشروطه و رجال و بسیاری از اعضای مجلس سابق در بهارستان تشکیل شد. در این اجلاس خلع محمدعلی شاه و به سلطنت رسیدن پسرش احمد شاه دوازده ساله به تصویب رسید. عضدالملک رئیس ایل قاجار به عنوان نائب‌السلطنه انتخاب شد. بدون شک بختیاری ها به رهبری سردار اسعد نقش اساسی و تعیین کننده در پیروزی مشروطیت داشتند و پیروزی نهایی انقلاب مشروطیت مدیون اقدامات سردار اسعد است.

برخی منابع
آبراهامیان، یرواند، تاریخ ایران مدرن، مترجم محمد ابراهیم فتاحی، ۱۳۸۹، تهران، نشر نی
براون، ادوارد، انقلاب مشروطیت ایران، مترجم مهری قزوینی، ویراستار سیروس سعدوندیان، ۱۳۷۶، تهران، نشر کویر
بهار، محمدتقی( ملک الشعرا)، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، ۱۳۵۷، تهران، ناشر،شرکت سهامی کتابهای جیبی
دولت آبادی، یحیی، حیات یحیی، ۱۳۶۲، تهران، انتشارات جاویدان
رضاقلی، علی،جامعه شناسی نخبه کشی، ۱۳۷۷، تهران، نشر نی
کتاب آبی، گزارشهای محرمانه وزارت امور خارجه انگلیس درباره انقلاب مشروطه ایران، ویراستار احمد بشیری، ۱۳۶۳، تهران، نشر نو
کرزن، جرج، ایران و قضیه ایران، مترجم ع. وحید مازندرانی، ۱۳۵۰، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب
کسروی، احمد، تاریخ مشروطه ایران، ۱۳۹۰، تهران، نشر نگاه
محمود، محمود، تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن نوزدهم میلادی، ۱۳۵۳، تهران، اقبال
مراغه ای، زین العابدین، سیاحت نامه ابراهیم بیگ، به کوشش محمدعلی سپانلو، بی تا، تهران، نشر آگاه
مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من، ۱۳۸۴، تهران، نشر زوار
موریه، جیمز، سفرنامه موریه، مترجم ابوالقاسم سری، ۱۳۸۶، تهران، نشر توس
ناظم الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، به اهتمام محمدرضا حسن بیگی، ۱۳۸۹، نشر دبیر
مروری بر فراز و فرود انقلاب مشروطیت ایران،شهناز یزدان پناه، با تلخیص و اضافه.