شب یلدا، شب چله در بختیاری

آذر ۲۷, ۱۳۹۷ سرزمین ما موضوعات سایت ۰

شب یلدا (شو چله در بختیاری) ـ زمستان در باور بختیاری ها (شَشِه دالو)

  شب چله یا شب یلدا یک آئین سنتی باستانی است که جایگاه ویژه ای در فرهنگ و ادبیات ما دارد این آیین را ایرانیان از هزاران سال پیش گرامی می داشتند. یلدا را شب تولد خورشید، میترا یا مهر نام نهاده بودند که ریشه در آیین پیروان میترائیسم دارد… یلدا لغت سریانی است به معنی میلاد عربی،  این نظر مطرح است که بعدها چون شب یلدا را با میلاد مسیح تطبیق می کرده اند از این رو بدین نام نامیده اند. اما باید توجه داشت که جشن میلاد مسیح که در  ۲۵ دسامبر تثبیت شده ، طبق تحقیق محققان در اصل چیزی که به عنوان میلاد مسیح تعیین شده در واقع جشن ظهور میترا (مهر) ایرانی بوده که مسیحیان در قرن چهارم میلادی آن را روز تولد عیسی قرار دادند… در زبان فارسی واژه شب چله ایرانی درست است.

  شب چله، یا شب اول چله شب زایش خورشید و آغاز سال نو میترایی است.  درگاه شماری ایرانیان، همواره و در همه سال ها انقلاب زمستانی برابر با شامگاه سی ام آذر ماه و بامداد یکم دی ماه است، برخی بر این باور غلط هستند که مراسم شب چله برای رفع نحوست که بلندترین شب سال است برگزار می شود. البته این شب فقط یک دقیقه از شب های دیگر بلند تر است بنابراین گرامیداشت و جشن این شب برای آغاز فصل زمستان و آرزوی بارش بیشتر و شب نشینی ویژه با خانواده و بستگان دور هم است.

  در شب چله، خانواده ها و اقوام نزدیک دور هم جمع می‌شوند و ضمن دادن ولیمه و پختن غذاهای خاص این شب و صرف میوه هایی مانند هندوانه و انار، بزرگان و افراد اهل شعر و ادب، اشعار حافط یا شاهنامه را برای دیگران می‌خواندند. که امروزه برگزاری این آیین به شکل سنتی دستخوش تغییر شده است.

برآی ای صبح مشتاقان اگر هنگام روز آمد
که بگرفت این شب یلدا ملال ازماه وپروینم. (سعدی)

شب اول چله در بختیاری

  بختیاری‌ها از دیرباز برای شب یلدا (شَو اول چله)  اهمیت خاصی قائل بودند و در این شب طولانی آیین خاصی را شامل شب نشینی، آماده کردن غذاهای خاص شاهنامه خوانی، نقل داستانها، حکایات تاریخی و افسانه ها و.. برگزار می کردند

  آیین هایی که در این هنگام برگزار می شود یکی از آن ها جشنی شبانه و بیداری تا بامداد و تماشای طلوع خورشید تازه متولد شده است، جشنی که لازمه ی آن حضور کهنسالان و بزرگان خانواده به نماد کهنسالی خورشید در پایان پاییز بوده است و همچنین خوراکی های فراوان برای بیداری دراز مدت همچون انار و هندوانه به رنگ سرخ خورشید می باشند.

  از دیگر رسوم این افراد این بود که دور کرسی که زیر آن آتشی با هیزم روشن بود و رویش لحافی موسوم به لحاف کرسی بود نشسته و شاهنامه خوانی و حافظ خوانی و گرفتن فال یکی از رسوم شب یلدا بود که بزرگتر فامیل با گرفتن فال برای تک تک افراد خانواده روحیه ی آنها را برای بزرگداشت این شب آماده می کردند.

 و بیداری تا سحرگاه و نیایش برای سلامتی حاضران و شروع فصل زمستان که آرزوی همه این است که سال باران زا و برفی باشد چون مزارع و کشتزارها نیاز به آب و برف دارند تا محصول تابستان پر بارتر باشد.  شب چله آیین و مراسم خاص دیگری نیز داشت از جمله فرستادن هدیه برای نو عروسان و تازه دامادها، جمع شدن تمام فامیل در منزل بزرگتر فامیل بود.

   در بختیاری در این شب پختن آش کشک با کدو  (کشک کِدی) مرسوم بود  همچنین پختن نانهای خاصی مانندنان کاکولی و نان گرده (نوعی نان حجیم و خوشمزه که خمیر نان را در زیر آتش نیمه خاموش قرار می دادند تا خوب پخته شود و بعد روی آن را با روغن اصیل محلی چرب می کردند که حاصل آن نان با کیفیت و خاص بوده است) و همچنین تهیه گندم برشته با گندم مرغوب محلی در بختیاری معمول بوده است.  آجیل های محلی مانند بن و کلخونگ(پسته کوهی) و کشمش، کنار، گردو و بادام نیز از حاضران پذیرایی می شد…

یکی از زیبایی های این آیین های دیرینه، کمک به نیازمندان و خانواده های محروم و کودکان بی سرپناه بویژه در مناطق محروم سرزمینمان است که آن را از یاد نبریم.. با یاری رساندن به محرومان این آیین ها زیباتر خواهد بود….. به امید فرداهای روشن و روشن تر برای سرزمینمان.

۳۰ آذر ۱۳۹۵

زمستان در باورهای بختیاری ـ شَشه دالو

در فرهنگ عامیانه مردم سرمای زمستان به دو” چله”  بزرگ و کوچک تقسیم شده است «چله بزرگ» از اول زمستان و شب یلدا (شب اول چله) آغاز می‌شود و  چهل روز ادامه دارد «چله کوچک» هم بلافاصله پس از آن تا آخر بهمن و به مدت بیست روز به طول می‌کشد.

 در باور بختیاری‌ها روزهای زمستان تقسیم‌بندی‌ها و نام‌های دیگری نیز دارد و از مقطعی «ده روزه» به عنوان سردترین روزهای سال یاد شده که نخستین روزهای چله کوچک را شامل می‌شوند و عبارت است از دو مقطع چهار روزه که «چارچار» خوانده می‌شوند و یک مقطع «دو روز» که به  «لهر کور کورک» موسوم است (مقارن دهم تا بیستم بهمن) بر این باور در این ده روز به خصوص در «لهر کورکورک» که هیجدهم تا بیستم بهمن است زمستان به  اوج خود  می‌رسد و زمین سردترین روزهای سال را تجربه می‌کند.

بعد از این از این دو «چله» سرمای زمستان تمام شده و هوا رو به اعتدال می‌رود. بر همین باور زمستان را شش روز دیگر هست که در شمار روزهای سرد سال آورده می‌شوند این شش روز که از اول تا ششم اسفند ادامه دارد و اغلب با بارندگی، باد و بوران همراه است را “ششه دالو ” می‌خوانند. در مورد این شش روز روایت‌های متفاوتی است از افسانه یا باوری کهن ُ که هر کدام با اندکی تفاوت دیگری را تضمین می‌کند .

در فرهنگ بختیاری باور بر این است که پیرزنی (دالو) یا همان ننه سرما در آخرین روز بهمن که سرمای زمستان پایان یافته و هوا رو به اعتدال می‌رود از خداوند مهلت می‌خواهد تا شتران او در این مهلت  آبستن شوند –در باور این داستان  شتر در فصل سرما جفت‌گیری می‌کند – خداوند شش روز  به پیرزن (دالو) مهلت می‌دهد، و “دالو” (ننه سرما) هر چه  در توان دارد از باد و برف و باران در این شش روز  بر زمین می‌ریزد. پس از پایان شش روز “دالو” که  از آبستن شدن شترانش نومید شده است در حالیکه آتشزنه‌ای در دست دارد بر می‌خیزد و با خواندن این شعر به آسمان می‌رود:
احمدیلم رهد مُهمدیلم رهد دل به کی کنم خش
چُمتی وا دست گرم دنیا ن زنم تش

“احمد من و مُحمد من” من رفته اند (کنایه از چله بزرگ و کوچک) دیگر دلم را به چه کسی خوش کنم؟

آتشزنه ای در دست می گیرم و دنیا را به آتش می کشم!

چمت: چوب بلندی که بر سر آن آتش روشن کنند

احمدیل و مهمدیل نام‌های دیگر چله کوچک و چله بزرگ است که دراین داستان فرزندان” دالو” معرفی شده‌اند در ادامه داستان آمده است که پیر زن در حالیکه در آسمان آتشزنه را در دست گرفته است  تصمیم می‌گیرد که آتشزنه را به کوه بیاندازد یا به دریا. دالو اگر از جفت‌گیری شترانش راضی باشد آتشزنه را به دریا و اگر ناراضی باشد آنرا به کوه می‌اندازد . و باور بر این است چنانچه آتشزنه را به کوه بیاندازد سال بعد از آن توام با خشکسالی و کمبارانی خواهد بود و اگر “دالو ” آتشزنه را در دریا بیاندازد سال پر بارانی در پیش خواهد بود.

 بنا بر باور این داستان سرنوشت ترسالی و خشکسالی هر ساله در دست این زن  است و مردم  در طول سال بعد اگر با  خشکسالی و کمبارانی در مواجه باشند می‌گویند: ” دالو”  چُمت وند به که (مادر بزرگ آتشزنه را به کوهستان انداخت) و چنانچه سالی توام با ترسالی و نعمت باشد می‌گویند:” دالو” چمت وند به دریا  یعنی مادر بزرگ یا ننه سرما آتشزنه را در دریا انداخته است.

دو زن زیر کرسی دوران قاجاریه

همچنین اعتقاد دیگری هست مبنی برآنکه اگر در آخرین روز “ششه دالو” برابر با ششم اسفند باران ببارد نشانه‌ای است از اینکه” دالو “چُمت (آتشزنه) را به دریا انداخته و سال آینده سالی توام با بارندگی است.  زن موجود در این داستان از بسیاری جهات شبیه به آناهیتا الهه آب‌ها و مظهر زایش و رویش  در آیین زردشت و باورهای کهن تر ایرانی است .

  احمدیل و مهمدیل که در  افسانه ششه دالو پسران  مادر بزرگ خوانده می‌شوند دو نام مذهبی‌اند  که  گویا با تعغیر آیین مردم  از دی و بهمن -که تقارن تقویمی با چله کوچک وبزرگ دارد- و ماهیت زردشتی خود تهی شده و به نام‌های جدید اسلامی  در آمده‌اند  باید در نظر داشته باشیم که دالو برخلاف تصور رایج نه به معنای پیرزن بلکه به معنای مادربزرگ است. کلمه” دالو” از دو بخش “دا”  به معنای مادر و “لو”  به معنای بزرگ ساخته شده است .

با این اوصاف دالوی داستان” ششه دالو” مادربزرگی است که در آسمان جایگاه داشته و قدرت آفرینش با دو باران و تگرگ را دارد همچنین این مادر صاحب دو پسر با نام‌های مقدس احمدیل و مهمدیل است و در دستان خود  آتشزنه‌ای دارد (نماد زردشتی) که به وسیله آن سرنوشت کشت و زرع بارندگی را معین می‌کند .

 در باورهای اساطیری نیز آناهیتا زنی است مقدس که سوار بر ارابه‌ی چهار اسبی نشسته و  در آسمان جایگاه دارد. چهار اسب ارابه او شامل باران برف باد و تگرگ می‌شود (ممکن است شتران دالو نیز رمزی از اسب‌های  آناهیتا باشد) ّآناهیتا فرشته نگاهبان بر آبها َبادَ برف و باران است این الهه همچنین مظهر رویش و زایش نیز معرفی شده است. پارسوماش .  ۳۰ آذر ۱۳۹۵

***

bigtheme