سرزمیـن ما – موسیقی بختیاری و خوانندگان بختیاری

موسیقی بختیاری و خوانندگان بختیاری

مرداد ۰۹, ۱۳۹۵ سرزمین ما تاریخ و فرهنگ, شعر و ادب, موضوعات سایت ۱

موسیقی بختیاری و خوانندگان مشهور بختیاری

‌ موسیقی بختیاری با با تنوع فراوان موسیقایی به موسیقی آوازی و موسیقی سازی تقسیم می شود . این موسیقی در عین ناشناختگی، یکی از اصیل ترین آواهایی است که ریشه در فرهنگ کهن این مرز و بوم دارد، این موسیقی تعلیم گرفته از تأثیرات کوه، دشت، طبیعت ، آبشارها و چشمه ساران است. شعر و آهنگ در موسیقی بختیاری، ارتباطی جدا ناپذیر دارند بختیاری ها برای هر پدیده ای و حماسه ای موسیقی مخصوص دارند.

در یک تقسیم بندی دیگر موسیقی بختیاری را می توان به دو بخش عمده تقسیم کرد : یکی «موسیقی شاد» یا «راست» و دیگری موسیقی «سوگواری» یا «چپ» که به موسیقی سازی و آوازی قابل تفکیک می باشد. موسیقی سازی این منطقه شامل نغمات و تکه هایی است که توسّط کرنا، سرنا، سرنای دوبر، دهل مضاعف، دایره ، نی شیت و نی چوپانی هفت بند اجرا می شوند.

مهم ترین بخش از این گروه نغمات شامل موسیقی انواع بازی ها، رقص های محلی و سوگواره هاست که توسّط کرنا، سرنا و دهل نواخته شده و نیز قطعات و نغمات چوپانی است که مبتنی بر زندگی عشایری است. این گروه از نغمات فاقد بیان آوازی است. موسیقی آوازی بختیاری که بخش بزرگی از موسیقی بختیاری را تشکیل می دهد، عمدتاً در سه فرم شامل آوازهای با متر آزاد، (مانند گاگریو)، آوازهای با متر فراخ (مانند خسرو و شیرین) و آوازهای با متر مشخص و با تقارن های معین متریک در جملات و ریتم (مانند دای نی ها day-ni-ha) قابل تعریف است.

یادآوری و قید نام افراد در لالایی، نغمه های عروسی، بلال ها، نغمات حماسی و گاگریو (موسیقی عزا) مبیّن این نکته است که این موسیقی از تولّد تا مرگ با یکایک افراد در ارتباط است. از این منظر هر یک از اقشار اعم از کودکان، جوانان، سالخوردگان و زنان موسیقی های مخصوص به خود دارند. به غیر از نغمات آوازی لالایی یا سرتوه (sartave) که در اوصاف و جهت آرامش نوزادان از سوی مادران خوانده می شود، کودکان نیز با انواع ریزمقام ها و ترانه هایی با ریتم متقارن همچون لی لی (bey- li)، تیشترک tistarak) (یا تیشتر تیشتر(tistar- tistar) و عاریس بازنده (aris- bazande) خود را سرگرم می سازند.

زنان ایل در شئون مختلف زندگی و معیشت نغمات خاصی می خوانند. آوازهای تن دار (tandar) یا قالی بافی، آوازهای گاودوشی و مشک زنی، آوازهای مخصوص چرای گاو (گلو گلو golu- golu) و آوازهای سوگ آمیز گاگریو (gagriv) نمونۀ نغمات مختص زنان است. بر این مجموعه باید ریز مقام ها و ترانه های سرور آمیز مانند آهای گل و دای نی نای را نیز افزود. این گونه ترانه ها به صورت تک خوانی، همسرایی و یا مبادلۀ آوازی میان خوانندگان اجرا شده و عموماً در مراسم جشن و سرور و عروسی ها یادآور خوشی ها و الهام بخش آرزوهای شیرین دختران و زنان است. برخی مقام های موسیقی بختیاری شامل گاه گریو، شیر علی مردان، آهای گل، مقام سرکوهی، برزگری،سحرناز،چوب بازی و نوروزیه در موسیقی بختیاری وجود دارد که امروز بخشی از این مقام ها رو به فراموشی است.

آوازهای حماسی

این گروه از آوازها که غالباً با متر فراخ خوانده می شوند به خاطر ایجاد انگیزه و روح سلحشورانه در میان مردم از جایگاهی پر اهمیت و ویژه برخوردارند. بخشی از اشعار آوازهای حماسی- پهلوانی مأخوذ از منابع مکتوب ادبی همچون شاهنامه فردوسی و بخشی دیگر سروده شاعران حماسه سرا است که غالباً در اوصاف نامداران، سلحشوران، خوانین و بزرگان سروده می شود. از نمونۀ آوازهای حماسی می توان از رستم و سهراب، هفت لشکر، ابوالقاسم خان، سردار اسعد و علیداد یادکرد.

۲- آوازهای تغزلی: این آوازها در مناسبت های مختلف و از طریق اقشار متفاوت خوانده می شود. تنهایی، شب نشینی ها و عروسی ها محمل اجرای این گروه از آوازها هستند. آوازهای تغزلی از فرم های گوناگون و مترهای متفاوتی پیروی می کنند.بلال ها، شُلِیل و یار یار و نیز برخی از فایز خوانی ها از نمونۀ آوازهای تغزلی ایل به شمار می آیند.

۳ – آوازهای چوپانی و گله داری: گسترده ترین بخش از موسیقی آوازی بختیاری اختصاص به نغمات چوپانی دارد که توسّط چوپانان و گله داران به هنگام کار و یا فراغت خوانده می شود. این گروه آوازها الزاماً موضوعات مربوط به دامداری را دنبال نمی کنند، این آوازها در فرم های مختلفی اجرا می شود و مضامین کار، عشق و حماسه را در بردارد. از نمونۀ این گونه آوازها می توان از بلال ها، فایز خوانی، حسینا و دشتی سرکوهی یاد کرد.

۴- آوازهای صیادی (شکارگری): این آوازها در توصیف خاطراتی است که شکارچیان از شکار در ذهن خود داشته و یا شرح دلاوریها و رشادتهایی است که به خرج داده اند. گاهی اوقات ابزار و ادوات شکار نیز در این گونه آوازها توصیف می شوند. صیادی ها از نظر فرم آواز از متر آزاد برخوردار بوده و از تنوع ملودیک برخوردارند.از شاخص ترین نمونه های آوازهای صیادی می توان از صیادی ممدنی و صیادی فریدون و نجفقلی و صیادی سرکوهی نام برد. لازم به ذکر است هنگام فوت شکارچیان نیز برخی از آوازهای صیادی که در وصف دلاوریهای شکارچی در گذشته است، خوانده می شود.

۵ – آوازهای مخصوص جشن و سرور (ریزمقام ها و ترانه ها): بخش مهمی از رپرتوار موسیقی آوازی شامل ریزمقام ها و ترانه هایی است که غالباً در بزم ها، عروسی ها و دیگر مراسم جشن و سرور خوانده می شود. اکثر این ترانه ها مانند دیگر گونه های آن در میان اقوام ایرانی از شتاب تند برخوردار بوده و جملات موسیقی بر مبنای توالی و تکرار به گوشواره هایی ختم می شود که حاضران به همسرایی آن می پردازند. از نمونه های این ترانه ها می توان از دای نی ها، دوالالی ها، ورشوگلالی، شیرین- شیرین، عزیز شمایل و سوزه- سوزه نام برد.

۶- آوازهای حکمی و پندآمیز [مکتبخانه ای]: بخش گسترده ای از مضامین در موسیقی بختیاری مربوط به نغماتی است که بر اساس تجارب و اندوخته های اجتماعی بزرگان و ریش سفیدان بوده. آوازهایی که از چنین مفاهیمی سود می برند از نظر فرم و ساختار نغمه متفاوت هستند. با این حال بیشتر آوازهای پندآمیز همچون رزومیش، سلطان جمجمه، اسکندرنامه ،تات سفر و برخی فایزخوانی ها و نظامی خوانی ها از متر آزاد برخوردارند.

۷- آوازهای دروگری و برزگری: بخشی از آوازهای بختیاری به صورت مستقیم و یا غیر مستقیم در ارتباط با فعالیت های کشاورزی است. این آوازها مانند برزیگری (بائرو baeru) ممکن است از درونمایۀ تغزلی یا غنایی برخوردار بوده و در بیان اندوه فراق و هجران خوانده شوند؛ امّا ارتباط واضحی با موضوع کشت و کار دارد. این گروه از آوازها ممکن است از متر فراخ یا ریتم پرشتاب با تقارن های متریک همراه باشند.

۸- آوازهای کار (مربوط به زنان): بخشی از آوازها و به ویژه ریزمقام ها اختصاص به فعالیت هایی همچون مشک زنی، شیردوشی، چرا، برنج کوبی (لردگان)، گلیم بافی و قالی بافی دارد که اختصاصاً از سوی زنان خوانده می شود.

۹- موسیقی غنایی: این گروه از آوازها گاهی در نقل ها و منظومه های غنایی همچون حسینا، نجما و یا در نظامی خوانی ها همچون خسرو و شیرین تبلور یافته و گاهی نیز در آوازهای شبانی همچون گل گیس ملاحظه می شوند. باید متذکر شد که گروه پرشماری از ریزمقام ها و ترانه های عروسی نیز از چنین درونمایه ای برخوردارند.

۱۰- آوازهای آیینی: از نمونۀ این آوازها می توان از کل علی کوسه، چهل کچل و بندبازی یادکرد. اتکا به ریتم و تقطیع متن در اجرای این گونه ترانه ها از شاخصۀ ساختار آن ها محسوب شده و کلام نقش تعیین کننده ای در بیان این گروه از ترانه به عهده دارد.

آوازهای سوگواری یا عزا: آوازهای عزاداری و سوگ در میان ایل بختیاری به دو گروه مشخص قابل تقسیم هستند. برخی از این آوازها در ارتباط با درگذشت افراد، نام آوران و خوانین بوده و گروهی از آنها نیز اختصاص به ایّام ماه محرّم داشته و در رثای شهیدان کربلاست. گروه اوّل شامل انواع کهن ترین آوازهایی است که عمدتاً توسّط زنان اجرا می گردد

آوازهای آیینی – نمایشی- نیایشی: ۱- تعزیه ۲ – مراسم آئینی موسیقایی حجلۀ قاسم ۳- آیین موسیقایی گهوارۀ علی اصغر ۴ – آیین نعش گردانی ۵- چوپان خوانی ۶- آیین موسیقایی کتل گردانی ۷- هل هل کوسه (طلب باران) ۸- چهل کچل

نغمه ها

۱- نغمات مربوط به عزا : شاخص ترین فرم های موسیقی عزا که در ارتباط مستقیم با درگذشت افراد قرار دارد نغمۀ چپی است که در مراسم کتل و مافگه (mafega) توسط کرنا و دهل اجرا می شود.

۲- نغمات مربوط به بازی ها و رقص ها: پر تعداد ترین نغمات موسیقی سازی در ارتباط با اجرای بازی ها و رقص ها همچون چوب بازی و دستمال بازی قرار دارد. این گروه از نغمات که با کرنا و دهل اجرا می شوند از ریتم های متنوع و زیبایی برخوردارند. نمونۀ این نغمات شامل سرناز، چوپی سه پا، شش پا، سواربازی و کمندونه می باشد.

۳- نغمات چوپانی و گله داری: گسترده ترین و مهم ترین بخش از موسیقی سازی بختیاری مربوط به نغماتی است که با نی هفت بند (نی چوپانی) نواخته می شود. این گروه از نغمات در توصیف شرایط کار دامپروری و امیدها و علایق چوپانان و دامداران است از فرمهای متنوع و گوناگونی برخوردار است. متأسفانه شماری از این گروه نغمات در حال حاضر منسوخ گردیده است. از نمونه های بازماندۀ نغمات چوپانی که هنوز در میان آنان رواج دارد، می توان از اوخوری، گله داری، داد فلک، گُنج (gonj)، فقیری، کاکا -کاکا یاد کرد.

۴ـ نغمات اطلاع رسانی:برخی نغمات صرفاً با هدف آگاه سازی مردم نسبت به موضوع یا مراسمی خاص نواخته می شود. به طور نمونه اجرای نغمه ای است که جهت اطلاع رسانی مراسم عروسی و یا سحر بیداری و با کرنا و دهل نواخته شده و سحری نام دارد. باید متذکر شد که شاخص ترین مجریان موسیقی ایل بختیاری توشمال ها هستند. توشمال ها افرادی هستند که شغلشان نوازندگی در مجالس عزا و عروسی است .

۱۲- آوازهای مذهبی: این گونه آوازها و تصانیف از فرم ها و مترهای مختلفی برخوردار بوده و مناسبت اجرای آن ها اختصاص به عزاداری ماه محرم دارد. انواع مرثیه ها، جوش خوانی ها و نوحه ها و نیز پامنبری ها و آوازهای تعزیه از نمونۀ آوازهای مذهبی است

موسیقی مذهبی: ۱- آوازهای جوهری- صلوات نامه- چاوش خوان – دعاها شامل:- دعای قبل از خواب شبانه- دعای نذورات – دعای تیربند– دعاهای ضربی- سحری خوانی

الف) آوازهای مذهبی : آواز جوهری: مضامین و محتوای موسیقی جوهری پیرامون زندگی پیامبران و ائمه به خصوص زندگی حضرت علی (ع) و شرح دلاوری ها و جنگ های ایشان می باشد. این اثر در قالب نظم است.

صلوات نامه: مضامین صلوات نامه ها ستایش خداوند، پیامبر، حضرت علی (ع) و ائمه و مدح آنان است که با فرستادن سلام و درود همراه بوده و بعضاً در ستایش و توصیف اقدامات و امورات نیک و بزرگواری پیامبر(ص) می باشد. لازم به یادآوری است که صلوات نامه ها در سه فرم متفاوت اجرا می شونند: شکل اول فرمی کاملاً موزون و آهنگین داشته و به صورت ضربی اجرا می شود. بیشترین موارد استفاده از این فرم در جشن های شادی بالاخص در عروسی ها، خواستگاری ها و … می باشد. نوع ضربی متداول ترین شکل صلوات نامه بوده و بدین صورت اجرا می شده که صلوات خوان صلوات نامه را با آواز ضربی می خوانده و مردم حاضر در مجلس همسرایی می کردند. شکل دوم به طور کلی با همسرایی حاضرین در مجلس اجرا شده، اما بدون ریتم است. این فرم شکلی کاملاً آوازی داشته و از متر آزاد برخوردار است. شکل سوم که کمترین موارد استفاده و کاربرد را دارد، در مواردی جزئی و به ندرت اجرا می شود. این فرم نیز آوازی امّا بدون همسرایی است. نمونۀ اشعار: صلوات بر علی کرد / محمد مصطفی کرد / موسی که زد عصا را / بر فرق سنگ خارا / می خواند همی دعا را / صل علی محمد / صلوات بر محمد

چاووش خوانی: چاووش خوانی یکی از آوازهای مذهبی است که در میان بختیاری ها نیز این آواز مرسوم است. این آواز بیشتر در دستگاه چارگاه اجرا می شود و در مواردی معدود این آواز در دستگاه ماهور اجرا می گردد.

دعاهای آوازی:

دعای قبل از خواب شبانه؛ این دعا دارای ریتمی تند، ضربی و با تقارن ریتم در جملات موسیقی و شعر می باشد. معمولاً بزرگ ترین و سالخورده ترین فرد خانواده قبل از به خواب رفتن کودکان بر بالین آنها آواز مربوط به این دعا را می خواند. مهم ترین دلیل و علت استفاده از این دعاها برای دست نیاز به سوی خداوند و ائمه طلبیدن کمک است

سرم نهادم بر زمین / ای زمین نازنین / کس نیا بالا سرم / غیر از امیرالمؤمنین

دعای نذورات؛ موارد استفاده از این دعاها و آوازهای مربوط به آن در حین قربانی کردن گوسفند و یا موارد مشابه می باشد. برخی از این دعاها آوازی و برخی دیگر به صورت ریتمیک و ضربی خوانده می شوند. از نمونۀ این دعاها می توان به نذر نعره ابوالفضل (ع) یا (کاچی ابوالفضل)اشاره نمود:

سحری خوانی؛ در ایام ماه مبارک رمضان به هنگام سحرگاهان طنین ساز کرنا (هی جار) خبر از مهمانی پرشکوه و ضیافت سحر دارد. بیشترین تأکید در این موسیقی نواختن ساز کرناست. در این مراسم کرنا «برداشت» نواخته و دهل نواز ریتم های توأماً منظم و نامنظمی را توسط چوگان و ترکه اجرا می کند. کرنا نواز از همان ابتدا و در شروع کرنانوازی کرنا را به جهات مختلف چرخانده و به این وسیله روستاییان یا افراد طایفه را به بیدارباش فرا می خواند. (نوازندگان می گویند که ما با نوای ساز کرنا می گوییم بیدار باش- بیدار باش یا عروسی- عروسی)

آیین های موسیقایی عاشورا: در این روز آیین هایی اجرا می شود که به شرح زیر است: مراسم حنجلۀ قاسم (حجله قاسم): در این مراسم اطاقکی چوبی را به صورت حجلۀ عروس و داماد آذین می بندند. فردی با پارچه های رنگارنگ آن را بر سر می گذارد. بیشتر جوانان و نوجوانان حجله را همراهی می کنند. در این آیین که با لحنی موسیقایی همراه است، یک عدد طبل همراهی کنندۀ مراسم است..

گهوارۀ علی اصغر: در این مراسم گهواره ای کوچک را آماده کرده و بچه های خردسال را درون گهواره قرار می دهند. مادران بر بالین آنها می نشینند و لالایی می خوانند. موسیقی و آوازی که در این بخش خوانده می شود برگرفته از لالایی های منطقه است. این لالایی ها به لحاظ متر و اشعار منطبق با موسیقی و گویش محلی است و موضوع آواز پیرامون شهادت علی اصغر (ع) می باشد.

مراسم نعش گردانی: در مراسم نعش گردانی به یاد شهدای کربلا جوانان اجسادی ساختگی را بر سر گذاشته تشییع می کنند. در این مراسم برخی نغمات آوازی و آواز با کتل گردانی و ساز چپ همراه است. برخی آوازها و نوحه هایی که خوانده می شود دربارۀ شهادت شهدای کربلا بوده و با ریتمی تند از سوی مردم واخوانی می شود. مراسم کتل و اسب با نوای ساز سرنا همراه بوده و نوازندگان قطعات غم انگیزی می نوازند.

چوپان: فردی با لباس بختیاری از اول صبح تا ظهر عاشورا با پای برهنه نواهای مختلفی را با نی لبی (چوپانی) اجرا می کند. مقام هایی که در مراسم چوپان اجرا می شوند، عبارتند از: شتر- میش- قافله- حسینا- حسینم ای حسینم.

ساز و کُتَل: آیین ساز و کتل (کتل گردانی) که ریشۀ تاریخی و کهن دارد در سوگ عزیزان از دست رفتۀ اجرا می شود. این آیین در روز عاشورا نیز اجرا می شود. نحوۀ اجرای ساز و کتل به این شکل است که پارچه هایی رنگین به دور گردن اسب آویخته و به این ترتیب حیوان را آذین می بندند. آینه ای در پیشانی اسب قرار داده و تفنگ یا شمشیر یا خنجر بر اسب حمایل می کنند.

هل هله کوسه( طلب باران): این آیین که توسط بازیگران عادی و مردمی صورت می گیرد، توأم با دعایی است موسیقایی- آیینی- نیایشی به نام هلهله کوسه اجرا می شود ای خدا بزن تو بارون / سی دل عیالوارون / هار هار هارونی / خدا بزن بارونی / ای خدا بارون بزن بارون / بارون به لته / ای خدا گندم بیار / گندم به کته

چهل کچل: این مراسم در طلب بند آمدن باران است. چهل کچل بعضاً با همراهی کرنانوازن و با استفاده از برخی وسایل مانند دیکچه و یا سینی های مسی جهت تولید صدا و توازن ریتم توأم می باشد. این آیین موسیقایی از حالات ضربی و ریتمیک برخوردار است. چل کچلم به باره / ای خدا بارون نباره

ابزار و وسایل موسیقی سنتی بختیاری

کرنا یا سرنا: ُسرنا از جنس مغز درخت کنار یا گردوست.قد و اندازه سرنا متفاوت است ولی در کل بیشتر از نیم متر نیست.دهنی سرنا معمولا چند برابر از بوقه آن تنگ تر است که خود از ابزاری به نام فیق-fiq- شامل یک حلقه دور فلزی موسوم به صدف است که داخل این حلقه لوله ی فلزی ظریف و باریکی قرار دارد.

ساز کوچک ۲ــ طبل کوچک ۳ـ دهل(طبل بزرگ)

دهل از سازهای ضربی است که از یک حلقه چوب خراطی شده موسوم به کمه-kame- ساخته می شود.به یک طرف حلقه که ساخت خراط های دزفولیست پوست بز و به طرف دیگر پوست گوسفند می کشند.طرف پوست بز صدای بم و آن طرف دیگر صدای زیر دارد.پوست ها را به وسیله طنابی پنبه ای به صورت زیکزاکی به بدنه دهل می دوزند و محکم می کنند.به بدنه دهل ،تسمه ای چرمی وصل می شود که به وسیله آن دهل را در دست چپ می اندازند.وسیله نواختن دهل دستگیره ای عصا مانند و خراطی شده به نام گرز است که خراط های دزفول آن را از چوب خیزران می سازند. دهنی یا شیپور ک که به هنگام نوازندگی با ساز و سرنا در دهان تشمال قرار میگیرد و با فوت کردن صدای ساز پخش میشود.

نی ساده یا پیشه که از یک عدد چوب به طول ۲۵ سانتی متر با تعبیه چند سوراخ با فواصل مشخص روی آن تهیه می شود.نوعی نی نیز توسط چوپان ها تهیه میشود که در اصطلاح محلی به آن نی sit یا نی چیت می گویند. ۵ـ نی هفت بند که طول آن حدود ۵۰ سانت است.این نی به وسیله نوارهای چرمی تزیین میشود.

معرفی چند مقام ِ موسیقی بختیاری

مقام دشتی ۲ـ مقام دی بلال ـ ۳ـ مقام رباب رباب
مقام تی بره لر لریtay bara lari که برای سرگرم کردن بره ها هنگام چرا و جهت جلوگیری از لاغر شدن آنها اجرا میشود.
مقام مندلی شیرعلی مردون (از خوانین ایل چهار لنگ بختیاری و از مبارزان بزرگ علیه استبداد رضاشاه بود که در مبارزه با حکومت جور سرانجام به شهادت رسید)
مقام گل گیس (داستان عاشقانه در بختیاری)
مقام گاه گریو (اصطلاح «گاه گریو» به معنی وقت و هنگام مویه است و به آن «گوگریو» هم گفته می شود که به معنی امر به مویه گری یعنی غم و اندوه است) ساز و دهل را هم در عروسی می نوازند و هم در عزا.در جشن ها مقام سنگین سما(یک بار با گرز و یک بار با ترکه می زنند)،سه پا(گرز و ترکه را با هم می زنند)دو پا،کردی یا هِرو hrro و یا کرمانشاهی،اما در مجالس عزا و عزاداری چپی čapi یا چمریانه Čamaryana می نوازند.

***

برخی خوانندگان مشهور و پیشکسوت بختیاری

از دیرباز در سرزمین بختیاری هنر خوانندگی/خونده گری رونق داشته است در اینجا به برخی از خوانندگان پیشکسوت بختیاری که نام آنان ثبت شده، اشاره می شود: قبل از انقلاب : ـ منوچهر رباطی ـ رمضان کارآموزده و…

پس از انقلاب: ـ بهمن علاءالدین (مسعود بختیاری، هنرمند بزرگ موسیقی و آواز بختیاری و مشهورترین خواننده بختیاری) ـ منوچهر قزلباش ـ اسفندیار رنجبری ــ کوروش اسدپور ـ غلامشاه قنبری ـ محمد ملک مسعودی ـ علی مکوندی ـ رضا صالحی ـ دیدار محمودی ـ سینا سرلک ـ علی تاجمیری و…

ـ و بسیاری دیگر از خوانندگان و هنرمندان جوان بختیاری که در سالهای اخیر در عرصه موسیقی و آواز خوش درخشیدند. لیست کاملی از آنها برای معرفی فعلا در دست نبود.. سایت سرزمین ما ـ مردادماه ۱۳۹۵

زندگینامه بهمن علاء الدین (مسعود بختیاری) (بررگترین هنرمند موسیقی بختیاری)

***