سرزمیـن ما – حسینقلی خان، ایلخانی بزرگ بختیاری

حسینقلی خان، ایلخانی بزرگ بختیاری

اردیبهشت ۰۸, ۱۳۹۶ سرزمین ما موضوعات سایت ۰

اقدامات بزرگ حسینقلی خان در دوران قاجار

حسینقلی خان ایلخانی مقتدرترین ایلخانی بختیاری به دستور ناصرالدین شاه و توسط ظل السلطان حاکم اصفهان و پسر ناصرالدین شاه به دلیل وحشت حکومت قاجار از قدرت روزافزون وی ناجوانمردانه قتل رسید… وی پدر سردار اسعد از رهبران بزرگ مشروطیت ، صمصام السطنه نخست وزیر مشروطه و بی بی مریم بختیاری از برجسته ترین زنان مبارز ایران بود…

زندگینامه حسینقلی خان ایلخانی بختیاری

حسین‌قلی خان ایلخانی بختیاری فرزند جعفرقلی خان بختیاری و مادرش بی بی شاه‌پسند، به سال ۱۲۴۰ ق در چهارمحال بختیاری دیده به جهان گشود.۱ حسینقلی خان سه برادر به نامهای امامقلی خان، رضاقلی خان و فرج اله و شش پسر به نامهای اسفندیارخان (سردار اسعد اول)، نجفقلی خان (صمصام‌السلطنه)، حاج علیقلی خان (سردار اسعد دوم)، حاج خسروخان (سردار ظفر)، یوسف خان امیر مجاهد و امیرقلی خان داشت.

حسین‌قلی خان در سن ۲۴ سالگی با دوراندیشی مأمور اداره مناطق دیناران، دورکی و بابادی می‌شود و ظرف چند سال قلمرو و فرمانروایی خود را گسترش می‌دهد. در سال ۱۲۶۴ ق حکومت بختیاری را به اسم یکی از عموهای پیرش مهدی قلی خان به دست آورد و خود نایب او شد. دو سال بعد یعنی به تاریخ ۱۲۶۶ق به سمت ایلخانی منصوب گردید و از برادرانش امام قلی خان را به عنوان ایل بیگی و رضاقلی خان را به عنوان حاکم چهارمحال در مصدر کار قرار داد.

حسین‌قلی خان در چنین اوضاعی پایه‌های قدرتش را محکم نمود و به تاریخ ۱۲۶۷ ق عازم چمن سلطانیه گردید تا به خدمت ناصرالدین شاه برسد. در این ملاقات بود که حسین‌قلی خان از طرف ناصرالدین شاه به ناظم بختیاری شهرت یافت و یک ثوب جبه و یک قبضه شمشیر طلا از طرف ناصرالدین شاه به او اهدا شد. وی به سال ۱۲۷۶ ق رسماً به سمت ایلخانی برگزیده شد و در تمام این مدت اطاعت و فرمانبرداری خود را به اولیای مرکزی ابراز می‌داشت.۴

در میان جهانگردان خارجی که در دوره ناصری به ایران سفر کرده‌اند تنها ادوارد استاک است که توانسته با حسین‌قلی خان ایلخانی دیدار داشته باشد. وی در بیان ملاقات خود با حسین‌قلی خان بیان می‌دارد که ایلخانی ارزش آن را داشت که به ملاقاتش بروم. وی مردی موقر، مسلمانی متدیّن و حاکمی قدرتمند و توانا بود.۵ مسعود میرزا ظل السلطان در تاریخ مسعودی از ملاقات خود با حسین‌قلی خان ایلخانی یاد می‌نماید و می‌نویسد ۲۰ روز مهمان حسین‌قلی خان بودم الحق آنچه ممکن بود با خسّت جبلی که عموم این طایفه بختیاری دارند در خدمتگزاری ما کوتاهی نکردند.۶ حسین‌قلی خان سالیان متمادی حاکم بلامنازع بختیاری بود و لذا محسود حکام پیشین اصفهان همچون فرهاد میرزا معتمدالدوله قرار گرفت.

فرهاد میرزا عموی ناصرالدین شاه و حاکم پیشین اصفهان طی نامه‌ای به ناصرالدین شاه اعلام داشت که ظل السلطان به کمک ایلخانی قصد دارد مظفرالدین میرزا را از ولیعهدی معزول کند و خود به جای او به ولیعهدی و شاید هم به سلطنت برسد. ناصرالدین شاه بلافاصله ظل السلطان را به تهران احضار کرد و وی را مورد سرزنش قرار داد که «ایل بختیاری را بر ایل قاجار ترجیح داده‌ای». اما ظل السلطان اظهار داشت «اگر به ریختن خون خودم هم باشد دامن عفت خود را از این اباطیل پاک خواهم کرد».۷

ناصرالدین شاه که از استقلال ایلخانی می‌ترسید اسباب قتل ایلخانی را فراهم کرد و نوشته‌ای هم در این باب محرمانه به ظل السلطان داد. ناصرالدین شاه معتقد بود اگر ایلخانی را از میان نبرند سلطنت از خانواده قاجار به بختیاری منتقل می‌شود.۸

شب ۲۷ رجب ۱۲۹۹ ق ایلخانی و اسفندیار خان به همراه علیقلی خان به دعوت ظل السلطان در میدان شاه برای مشق سربازان حضور به هم رسانیدند و پس از اتمام مشق به همراه ظل السلطان به عمارت دولتی دعوت شدند و در همان شب مرحوم حسین‌قلی خان ایلخانی را با زهر مهلک که در یک فنجان قهوه ریخته شده بود به قتل رساندند.۹ بی بی مریم فرزند حسین‌قلی خان بیان می‌دارد که من هنوز نمی‌دانم چگونه پدرم را کشتند اما به یاد دارم که صبح آن شب شهرت انداختند که ایلخانی سکته کرده. آنگاه نعش او را با احترام تمام بردند به تخت فولاد اصفهان و در تکیه میر به خاک سپردند۱۰٫ آن روز در آن مکان محشری بر پا بود. زنها لباسها را پاره پاره کرده بودند و گیسوان خود را می‌بریدند، یادم هست به حدی در بختیاری گیسو بریدند که می‌توانم بگویم هزار من بود.

————————
۱ـسیف الله وحیدنیا، در زیر تیغ (تهران، انتشارات دستان، ۱۳۷۸)، ص ۱۰۷٫
۲ـسیف الله وحیدنیا، مجله وحید، شماره دوازدهم، سال دوم، ص ۳۲٫
۳ـالیزابت مکبن روز، با من به سرزمین بختیاری بیائید، ترجمه مهراب امیری (تهران، انتشارات انزان، ۱۳۷۳)، ص ۱۶۷٫
۴ـسیف الله وحیدنیا، در زیر تیغ، ص ۱۰۹٫
۵ـ هنری لایارد، سر اوستن استاک، مادام بیشوپ، ویلسون، سیری در قلمر و بختیاری و عشایر بومی خوزستان (تهران، بی جا، بی تا)، ص ۱۹۹٫ـ
۶ـ مسعود میرزا (ظل السلطان) تاریخ مسعودی (تهران، انتشارات یساولی، ۱۳۶۲)، ص ۲۳۹٫
همان منبع، ص ۳۰۷٫
۷ـبی بی مریم بختیاری، خاطرات سردار مریم (تهران، انتشارات انزان، ۱۳۸۲)، ص ۲۴٫
۸ـ علیقلی خان سردار اسعد، تاریخ بختیاری خلاصه الاعصار فی تاریخ بختیار (تهران، انتشارات اساطیر، ۱۳۷۶)، ص ۷۵۲٫
۹ـ بی بی مریم بختیاری، ص ۳۳٫
و… برگرفته از موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران(میراندا حبیبی)

***

برخی اقدامات حسیتقلی خان ایلخانی

چکیده ای از اقدامات ارزنده حسینقلی خان ایلخانی:

۱- پس از یک دوره طولانی فترت و نظام ملوک الطوایفی و تشتت و برادر کشی ها در میان بختیاری ، با حمایت و تایید امیر کبیر صدراعظم ناصرالدین شاه ، حسینقلی خان برای اداره بختیاری انتخاب گردید وی با درایت کامل ایل هفت لنگ و چهارلنگ را زیر یک پرچم متحد نمود و کنفدراسیون بختیاری را بنیان گذاشت ، بختیاری و ایران نتیجه و میوه این اقدام ارزشمند را سالها بعد در احیای مشروطیت و آزادیخواهی برداشت نمود.

۲- به گواه اغلب سیاحان غربی که به منطقه بختیاری سفر کردند خاندان ایلخانی ، حاج ایلخانی و ایل بیگی مذهبی و مقید به اجرای احکام مذهبی بودند و احترام این خاندان به سادات و علما در همه گزارشات مشهود است ، لذا حسینقلی خان ایلخانی در همین راستا به فتوای علمای شوشتر بویژه شیخ جعفر مجتهد ، با لشگر کشی به خوزستان طایفه بنی ابدالخان را که برخی از شیعیان شوشتر را قتل عام و سربریده بودند را بشدت سرکوب کرد و رهبرشان حسین بن عبدالخان بدست شجاعان بختیاری مقتول گردید ، این اقدام چنان قلوب شیعیان ، علما و شعرا را خشنود ساخت که استاد عمان سامانی شاعر بزرگ عصر قاجار در مدح حسینقلی خان ایلخانی و دلاوران بختیاری قصیده ای طولانی سرود. شایان ذکر است که سواران دلاور راکی در این نبرد نقش فعال و موثری ایفاء نمودند

۳- از دیگر اقدامات وطن پرستانه ایلخانی اینکه وی زمانی که هرات توسط شاه قاجار محاصره بود و انگلیسی ها برای اعمال فشار و مجبور ساختن دولت ایران به ترک محاصره هرات و در راستای جدا نمودن افغانستان از ایران ، قصد اشغال جنوب بویژه خرمشهر را داشتند ، حسینقلی خان بختیاری در اقدامی وطن پرستانه با سپاهیان شجاع بختیاری به مقابله با انگلیسی های استعمارگر شتافت و ضربات مهلکی بر پیکرشان وارد ساخت.

۴- اقدامات ارزنده حسینقلی خان در دوره طولانی حکومتش بر بختیاری موجبات اتحاد ، امنیت و شکوفایی جامعه بختیاری را فراهم ساخت از جمله امنیت بخشیدن به راههای کاروان روی اصفهان و خوزستان و مرمت پل ها ، جاده ها و قنات ها و ارسال منظم مالیات برای حکومت مرکزی در جهت تقویت بنیه اقتصادی کشور و ده ها اقدام ارزنده دیگر ، چنانکه اغلب سیاحان غربی که در دوره قبل از حاکمیت ایشان و دوره حکومت وی به بختیاری سفر داشتند ، ایجاد امنیت و آرامش در منطقه و مناطق همجوار بختیاری بدست ایلخانی را ستوده اند.

۵- نهایتا در راستای برنامه مزبوحانه نخبه کشی دولت قاجار که بزرگانی چون قایم مقام فراهانی و امیر کبیر را فدا کرد و بجهت نگرانی دولت قاجار از قدرت ، ثروت و جایگاهی که ایلخانی در میان رجال قاجار و مناطق مختلف کشور یافته بود ، به امر ناصرالدین شاه ، ظل السلطان حاکم اصفهان وی را در ضیافتی در اصفهان ناجوانمردانه کشت و پس از ادای احترامات و مراسمات رسمی دولتی در تخت فولاد اصفهان بخاک سپرد ، روحش شاد و یادش گرامی باد. (۱۲۶۱ ش)

۶- فرزندان ارزنده این ایلخانی مقتدر و شایسته بختیاری اغلب از وطن پرستان و آزادیخواهان ایران بودند از جمله：

الف – حاج علی قلی خان سردار اسعد دوم احیاگر مشروطه و فاتح تهران

ب – نجفقلی خان صمصام السلطنه نخست وزیر دولت مشروطه ، وی تنها نخست وزیری بود که با شجاعت هر چه تمام ، قرارداد های گلستان و ترکمانچای را ملغی اعلام نمود و در پی آن به دسیسه روس و انگلیس برکنار شد.

ج – سردار بی بی مریم که نبردش با روسهای اشغالگر در خلال جنگ جهانی اول زبانزد خاص و عام گشت و مفتخر به دریافت بالاترین نشان از امپراتور آلمان شد ، شایان ذکر است که اغلب آزادیخواهان تحت تعقیب در دوره خفقان و استبداد ، مامن و مخفیگاهشان منزل این شیر زن بختیاری بود. وی شیر مردی آزادی خواه چون شهید علیمردان خان چهارلنگ را در دامان خود پروراند و تقدیم وطن کرد.

این بود اندکی از خدمات حسینقلی خان ایلخانی و خاندان وطن پرستش که متاسفانه امروزه مورد هجمه کم اطلاعان واقع شده اند.

عیسی شجاعی راکی دانشجوی ترم آخر دکترای تخصصی (ph.D) تاریخ ایران بعد از اسلام …

***